Աստղագիտություն, գիտություն է երկնային մարմինների (մոլորակներ, աստղեր, միգամածություններ, գալակտիկաներ, միջաստղային նյութ և այլն) և նրանց հետ կապված երևույթների (տարածական բաշխում, շարժումներ, ֆիզիկական բնույթ և վիճակ, փոխազդեցություն, առաջացում ու զարգացում և այլն) մասին։ Աստղագիտությունը միաժամանակ մշակում է երկնային մարմինների դիտումները գործնական նպատակներով օգտագործելու մեթոդներ ( տիեզերական թռիչքների աստղագիտական կառավարում, աստղագիտական կողմնորոշում և այլն)։ Աստղագիտությունը ըստ ուսումնասիրության օբյեկտների կամ մեթոդների բաժանվում է մի շարք ենթաբաժինների։

Տիեզերական թռիչքների ժամանակ անհրաժեշտ ուղեծրերի րնտրության կապակցությամբ աստղագիտության մեջ ձևավորվեց մի նոր բաժին՝ աստղադինամիկան, որն ուսումնասիրում է արհեստական երկնային մարմինների շարժումները։

Արեգակի, մոլորակների և աստղերի տեսանելի շարժումների պարբերականությունը աստղագիտական դիտումներով հաստատված առաջին օրինաչափություններից է։ Այն ընկած է ժամանակի որոշման և օրացույցների կազմման հիմքում։ Այդ պարբերականությունն օգտագործվում է նաև մի շարք երկնային երևույթների (Արեգակի և Լուսնի խավարումներ, Արեգակի, Լուսնի և մոլորակների մերձեցումներ և այլն) կանխատեսման համար։ Այդ խնդիրները, նրանց լուծման համար կիրառվող գործիքների տեսությունը և մաթեմատիկական մեթոդները կազմում են աստղաչափության, ոլորտային ու գործնական աստղագիտությունների առարկան։

Աստղագիտությունը հնագույն գիտություններից է։ Դեռևս մ. թ. ա. աստղագիտությունը բավականաչափ զարգացած էր Բաբելոնում, Եգիպտոսում, Չինաստանում, Հունաստանում։ Այսպես, մեր թվարկությունից 28 դ. առաջ եգիպտական քրմերը որոշել են տարվա տևողությունը, իսկԱրեգակի խավարումների կրկնության պարբերությունը (սարոս) հայտնի էր արդեն մ. թ. ա. VI դ.։ Մ. թ. ա. II դ. Հիպարքոսի կազմած աստղացուցակը պարունակում էր հազարից ավելի աստղերի երկնային կոորդինատները և պայծառության գնահատականները՝ աստղային մեծությունների պայմանական սանդղակով, որն առանց էական փոփոխությունների օգտագործվում է նաև մեր օրերում։

Երկրի ձևի, Տիեզերքում նրա դիրքի և մոլորակային համակարգի կառուցվածքի վերաբերյալ ճիշտ մտքեր են արտահայտվել դեռևս մ. թ. ա., օր. III դ. Էրատոսթենեսը որոշեց Երկրի շառավիղը, իսկ Արիստարքոս Սամոսեցին գտնում էր, որ Երկիրը պտտվում է Արեգակի շուրջը։ Սակայն, մ. թ. II դ. Պտղոմեոսի՝ իր ժամանակի աստղագիտական գիտելիքներն ամփոփող "Աչմահեսթ" աշխատության մեջ շարադրված աշխարհի երկրակենտրոն համակարգը, որի համաձայն Արեգակը՝ մոլորակների հետ միասին պտտվում է Երկրի շուրջը, եկեղեցու հովանու տակ լայն տարածում ստացավ և գրեթե 15 դ. անընդհատ իշխեց գիտության մեջ։

Հարցեր և առադրանքեր

1. Ինչիպի՞ն են ատոմների և միջուկների բնութագրական չափերը։

100000 անգամ փոքր է։

2. Ի՞նչ կառուցվածք ունի միջուկը։

Կազմված է պրոտոններից և նեյտրոններից:

3. Նշեք պրոտոնի և նեյտրոնի բնութագրերը։

Պրոտոնը դրական լիցքավորված մասնիկ է, որի զանգվածը 1836 անգամ մեծ է էլեկտրոնի զանգվածից, իսկ լիցքը հավասար է էլեկտրոնի լիցքի մոդուլին:

4. Որքա՞ն է միջուկում պրոտոնների թիվը։

Տվյալ տարրի կարգաթվի՝ Z-ի հետ:

5. Ո՞ր մեծությունն են անվանում միջուկի զանգվածային թիվ։

Միջուկի Զանգվածային թիվ 

6. Որքա՞ն է միջուկում նեյտրոնների թիվը։

Միջուկում նեյտրոնների թիվը հավասար է միջուկի զանգվածային թվի և պրոտոնների թվի տարբերությանը:

7. Ի՞նչ է 1 զ․ա․մ․-ը։

Զանգվածի ատոմային միավորով։

8. Օգտվելով Մենդելեևի քիմիական տարրերի աղյուսակից՝ որոշեք ոսկու ատոմի զանգվածը՝ կիլոգրամով։

196,97 x 1,66057 x 10^-27=327,0824729x 10^-27

9. Ի՞նչ է իզոտոպը։ Ջրածնի ի՞նչ իզոտոպներ գիտեք։

Այն քիմիական տարրերը, որոնք ունեն նույն կարգաթիվը, այսինքն նույն թվով պրոտոններ, սակայն տարբեր ատոմային զանգվածներ, կոչվում են իզոտոպներ: Ջրածնի իզոտոպներն են դեյտերիումը և տրիտիումը:

10. Ինչո՞ւ պրոտոնների միջև գործող վանողության ուժերը չեն կարող քանդել միջուկը։

Պրոտոնների միջև գործող վանողության ուժերը չեն կարող քանդել միջուկը, քանի որ պրոտոնի և նեյտրոնի միջև եղած ձգուղության ուժն ավելի հզոր է, որն էլ ապահովում է միջուկի կայունությունը։

11. Ինչպե՞ս են հարաբերակցում նույն հեռավորությամբ երկու պրոտոնների միջև գործող կուլոնյան և միջուկային ուժերը։

Փոքր հեռավորության պրոտոնների միջև գործում են հսկայանական վանողական (կուլոնյան) վանողականության ուժեր։ Միջուկային ուժերը գերազանցում են վանողության ուժերը, և գործում են, էլ ավելի փոքր հեռավորությամբ նուկլոնների միջև։

12. Ինչպե՞ս են հարաբերակցում երկու պրոտոնի և երկու նեյտրոնի միջուկային փոխազդեցության ուժերը։ Իսկ նեյտրոնի և պրոտոնի միջև գործող ուժերը։

Երկու նեյտրոնի և երկու պրոտոնի, ինչպես նաև նեյտրոնի և պրոտոնի միջև գործում են նույն ձգողության ուժերը։

Աչք և տեսողություն

Մարդիկ և կենդանիները շրջակա միջավայրի մասին ամենաշատ տեղեկությունը ստանում են տեսողության միջոցով: Տեսողությունն օգնում է մարդուն տարբերել մարմինների ձևը, չափերը, գույնը, իմանալ` հեռու, թե՞ մոտիկ են գտնվում դրանք, շարժվում, թե՞ անշարժ են:

Տեսողությունն իրականացվում է տեսողական օրգանի՝ աչքի միջոցով: Մարդու աչքը շատ նուրբ և բարդ օրգան է և ունի նկարում պատկերված տեսքը:

Որևէ մարմնից լույսն ընկնելով աչքի մեջ՝ բեկվում է եղջերաթաղանթի, ակնաբյուրեղի ու ապակենման մարմնի կողմից և ընկնում ցանցաթաղանթի վրա: Ցանցաթաղանթի վրա առաջանում է առարկայի փոքրացած, իրական, շրջված պատկերը: 

Ցանցաթաղանթում առաջացած գրգիռը հաղորդում է գլխուղեղին, և առաջանում է տեսողական զգացողություն:

Աչքի ծիածանաթաղանթի կենտրոնում կա կլոր անցք` բիբը: Փոփոխելով բիբի բացվածքը` աչքը կարգավորում է իր մեջ մտնող լույսի քանակը:

Արևոտ եղանակին բիբն ունի մոտավորապես 1 մմ տրամագիծ, իսկ մթության մեջ նրա տրամագիծը հասնում է մինչև 1 սմ-ի:

Նորմալ աչքը չլարված վիճակում զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի վրա:

Կարճատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է  ցանցաթաղանթի առջևում:

Կարճատեսությունը շտկելու համար մարդիկ դնում են ցրող ոսպնյակներով ակնոց:

Հեռատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի հետևում:

Լուսանկարչական ապարատներ

Ֆոտոապարատը բաղկացած է 2 հիմնական մասից՝

1. օբյեկտիվ
2. ոչ լուսաթափանցիկ խցիկ

Օբյեկտիվի միջոցով մենք ստանում ենք պատկերներ։ Այսինքն՝ պատկերը կառուցվում է օբյեկտիվով և հաղորդվում ժապավենին։ Օբյեկտիվի վրա գտնվում են ֆոկուսային հեռավորության ղեկավարման վահանակը, որի միջոցով ղեկավարվում է ապարատից մինչև նկարահանվող կետ ընկած տարածությունը։

Առարկայի պատկերի կառուցումը բարակ ոսպնյակում

Առարկայի պատկերի կառուցումը բարակ ոսպնյակում: Բարակ ոսպնյակի բանաձևը:Տարբեր օպտիկական սարքերում կիրառվող ոսպնյակները թույլ են տալիս ոչ միայն հավաքել կամ ցրել լուսային ճառագայթները, այլև ստանալ առարկաների զանազան՝ մեծացած կամ փոքրացած, ուղիղ կամ շրջված, իրական կամ կեղծ պատկերները: 

 Պարզվում է, որ ստացված պատկերի բնույթը կախված է ոսպնյակի տեսակից, ինչպես նաև առարկայի և ոսպնյակի փոխդասավորությունից: Ինչպես գիտենք մարմինները տեսանելի են, եթե արձակում են լուսային ճառագայթներ կամ անդրադարձնում են իրենց վրա ընկնող լուսային ճառագայթները: Ոսպնյակով անցնելիս այդ ճառագայթները կարող են զուգամիտել. նման դեպքում ճառագայթների հատման կետում կստացվի այն կետի իրական պատկերը, որտեղից դուրս էին եկել այդ ճառագայթները: Իսկ երբ ճառագայթները տարամիտում են, ապա նրանց շարունակությունների հատման կետում կստացվի այդ կետի կեղծ պատկերը:Առարկայի տարբեր կետերի իրական (կամ կեղծ) պատկերների ամբողջությունը կոչվում է առարկայի իրական (կամ կեղծ) պատկեր: Առարկայի պատկերը ստանալու համար կարիք չկա ստանալ նրա բոլոր կետերի պատկերները. բավական է կառուցել առարկայի ծայրակետերի պատկերը: Առարկայի պատկերը ընկած կլինի նրանց միջև: Իսկ ծայրակետի պատկերը ստանալու համար կարելի է ընտրել այդ կետից դուրս եկող անհամար ճառագայթներից այն երկուսը, որոնց ընթացքը ոսպնյակում նախօրոք հայտնի է:  Այդպիսի «հարմար» ճառագայթներն են.  ա) ոսպնյակի օպտիկական կենտրոնով անցնող ճառագայթը.

    Ոսպնյակով անցնելիս այս ճառագայթը չի փոխում իր ուղղությունը:  բ) ոսպնյակի գլխավոր օպտիկական առանցքին զուգահեռ ճառագայթը.

   Ոսպնյակով անցնելիս, եթե ոսպնյակը հավքող է՝ ապա ճառագայթը, իսկ եթե ցրող է՝ ճառագայթի շարունակությունը, անցնում է ոսպնյակի գլխավոր կիզակետով: Օգտվելով այս «հարմար» ճառագայթներից, օրինակ, կարող ենք կառուցել AB մատիտի պատկերը, եթե ստանանք նրա A և B ծայրակետերի պատկերները՝ A1-ը և B1 -ը: A1B1 հատվածը կլինի AB մատիտի պատկերը: 

Կարելի է ցույց տալ, որ կախված առարկայի բարակ ոսպնյակից ունեցած հեռավորությունից, նրա պատկերը տարբեր է ստացվում: Նշանակենք առարկայի հեռավորությունը բարակ ոսպնյակից՝ d-ով, նրա պատկերի հեռավորությունը ոսպնյակից՝ f-ով, իսկ ոսպնյակի կիզակետային հեռավորությունը՝ F-ով և դիտարկենք հետևյալ դեպքերը. 1. d>>F /առարկան շատ հեռու է ոսպնյակից/ Այս դեպքում առարկայից դուրս եկող ճառագայթները զուգահեռ կլինեն գլխավոր օպտիկական առանցքին, և առարկայի պատկերը կստացվի գլխավոր կիզակետում՝ լուսավոր փոքր կետի տեսքով: 

 2. d>2F /առարկայի հեռավորությունը ոսպնյակից նրա կրկնակի կիզակետային հեռավորությունից մեծ է/ Օգտվելով «հարմար» ճառագայթներից կարող ենք կառուցել գլխավոր օպտիկական առանցքին ուղղահայաց տեղադրված AB սլաքի պատկերը՝ A1B1-ը: Ինչպես երևում է գծագրից, այն իրական է, շրջված, փոքրացած՝ H<h, ստացվում է ոսպնյակի կիզակետի և կրկնակի կիզակետի միջև, այսինքն՝ F<f<2F: 

 3. d=2F /առարկան տեղադրված է ոսպնյակից՝ նրա կրկնակի կիզակետային հեռավորության վրա/ Կառուցումից երևում է, որ առարկայի պատկերը իրական է, շրջված, նույն չափերի՝ H=h  և ոսպնյակից նույն հեռավորության վրա՝ d=2F:  

  4. F<d<2F /առարկան տեղադրված է ոսպնյակի կիզակետի և կրկնակի կիզակետի միջև/  Կառուցումից երևում է, որ սլաքի պատկերը իրական է, շրջված, մեծացած՝ H>h և ոսպնյակի կրկնակի կիզակետային հեռավորությունից մեծ հեռավորության վրա՝ f>2F

 5. d=F /առարկան տեղադրված է ոսպնյակի գլխավոր կիզակետում/  Կառուցումից երևում է, որ սլաքի ծայրակետերից դուրս եկող ճառագայթները ոսպնյակում բեկվելուց հետո դառնում են իրար զուգահեռ, հետևաբար չեն հատվում և պատկեր չի ստացվում:  

 6. 0<d<F /առարկան տեղադրված է ոսպնյակի և նրա կիզակետի միջև/Կառուցումից երևում է, որ սլաքի պատկերը ստացվում է կեղծ, ուղիղ, մեծացած՝ H>h, ոսպնյակի նույն կողմում, որտեղ առարկան է:  

 Կատարելով նույնանման կառուցումներ, կստանանք, որ առարկայի պատկերը ցրող ոսպնյակում` անկախ առարկայի դիրքից, կեղծ է, փոքրացած, ուղիղ և ոսպնյակի նույն կողմում, որտեղ առարկան է:  

  Բարակ ոսպնյակի բանաձևըԿառուցման եղանակով, օգտվելով ստացված եռանկյունների նմանության հայտանիշներից, կարելի է ցույց տալ, որ առարկայի հեռավորությունը ոսպնյակից՝ d -ն, առարկայի պատկերի հեռավորությունը ոսպնյակից՝ f-ը և ոսպնյակի կիզակետային հեռավորությունը` F-ը կապված են 1F=1d+1f հավասարմամբ, որն անվանում են բարակ ոսպնյակի բանաձև:  Եթե ոսպնյակը հավաքող է, ապա բանաձևում F>0, իսկ եթե ցրող է, ապա F<0  Եթե առարկայի պատկերը իրական է, ապա f>0, իսկ եթե կեղծ է, ապա f<0:  

   Կառուցման եղանակով, ստացված եռանկյունների նմանությունից հետևում է, որ Hh=fd  Իսկ ինչպես գիտենք, ոսպնյակի գծային խոշորացումը՝ Γ=Hh  Հետևաբար գծային խոշորացումը կարելի է որոշել նաև Γ=fd բանաձևով:

Լույսի բեկման օրենք:

Եթե միջավայրը անհամասեռ է, ապա լույսը տարածվում է ոչ ուղղագիծ:Երկու  միջավայրերի բաժանման սահմանին լուսային ճառագայթի էներգիան կարող է մասամբ կլանվել, մասամբ անդրադառնալ, իսկ եթե երկրորդ միջավայրը թափանցիկ է, նաև մասամբ անցնել այդ միջավայր՝ փոխելով տարածման ուղղությունը:Լույսի ճառագայթի ուղղության փոփոխությունը մի միջավայրից մյուսին անցնելիս, կոչվում է լույսի բեկում:

Ոսպնյակ

Ոսպնյակ է կոչվում թափանցիկ, սովորաբար ապակե մարմինը, որը երկու կողմից սահմանափակված է գնդային մակերևույթներով:

Լույսի անդրադարձման և բեկման երևույթները օգտագործվում են լուսային ճառագայթների տարածման ուղղությունը փոխելու նպատակով՝ տարբեր օպտիկական սարքերում, ինչպիսիք են մանրադիտակը, աստղադիտակը, խոշորացույցը, լուսանկարչական ապարատը և այլն: 

 Այդ բոլոր սարքերում լուսափնջի կառավարումը իրականացվում է նրանց կառուցվածքի ամենակարևոր մասի՝ ոսպնյակի միջոցով: 

Ընդհանրացնելով էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի մասին պատկերացումները, նրանց միջև եղած կապը բացահայտող փորձնական արդյունքները, Ջեյմս Մաքսվելը տվեց էլեկտրակամագնիսական մակածման օրենքի մաթեմատիկական նկարագիրը՝ ստեղծեց էլեկտրամագնիսական դաշտի տեսությունը:

Մաքսվելը հասկացավ էլեկտրամագնիսական մակածման երևույթի էությունը: Փոփոխական մագնիսական դաշտը առաջացնում է փոփոխական էլեկտրական դաշտ: Նա նաև առաջ քաշեց մի վարկած.

Փոփոխվող էլեկտրական դաշտը, իր հերթին ստեղծում է փոփոխվող մագնիսական դաշտ: Փոփոխվող մագնիսական և էլեկտրական դաշտերը չեն կարող առանձին -առանձին գոյություն ունենալ, նրանք մեկ ընդհանուր՝ էլեկտրոմագնիսական դաշտի տարբեր դրսևորումներ են: Ելնելով իր իսկ ստեղծած տեսությունից՝ էլեկտրամագնիսական դաշտի հավասարումներից, Մաքսվելը կանխատեսեց էլեկտրամագնիսական ալիքների գոյությունը: Այդ հանճարեղ կանխատեսման փորձարարական ապացույցները ստացվեցին Մաքսվելի մահվանից մոտ 10 տարի անց, գերմանացի ֆիզիկոս Հայնրիխ Հերցի կողմից:

Ըստ Մաքվելի՝ փոփոխական էլեկտրական դաշտի տատանումների շնորհիվ այդ նույն տիրույթում առաջանում է մագնիսական դաշտի տատանումներ, որոնք որոշ ուշացումով հաղորդվում են տարածության հարևան տիրույթներին առաջացնելով էլեկտրամագնիսական ալիք: Այսպիսով՝ էլեկտրամագնիսական ալիքը ժամանակի ընթացքում էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի տարածումն է տարածության մեջ: Ի տարբերություն մեխանիկական ալիքների, որոնց տարածման համար անհրաժեշտ է առանձգական միջավայր, էլեկտրամագնիսական ալիքները կարող են տարածվել նաև վակումում, որտեղ նյութը բացակայում է:

Էլեկտրամագնիսական ալիքները հայտնագործելուց, նրանց մի շարք կարևոր հատկությունները բացահայտելուց հետո էլ Հերցը դրանց գործնական կիրառության հնարավորություն չէր տեսնում: Այնուամենայնիվ, շատ շուտով էլեկտրամագնիսական ալիքները մեծ կիրառություն ստացան. մասնավորապես նրանց միջոցով իրականացավ ռադիոկապը: Ինֆորմացիայի հաղորդումը տարածության մեջ ռադիոալիքների միջոցով կոչվում է ռադիոկապ: Ռադիոկապը հնարավորություն է տալիս առանց հաղորդալրերի ազդանշանը՝ հեռագրային ազդանշանը, ձայնը, երաժշտությունը, հաղորդել հեռավոր վայրեր:

Ռադիոկապի իրականացման համար անհրաժեշտ են մեծ հաճախության էլեկտրամագնիսական ալիքներ, որոնք սակայն պետք է կրեն ձայնային ազդանշանի առանձնահատկություններ, այլապես ռադիոկապն անիմաստ կլինի: Դրա համար ռադիոհաղորդիչն ունի մոդուլյատոր կոչվող սարքը, որում տեղի է ունենում մեծ հաճախությամբ և ձայնային հաճախությամբ էլեկտրամագնիսական ազդանշանների վերադրում:

Ստացված ազդանշանը տրվում է ալեհավաքին, որը ճառագայթում է մեծ հաճախության էլեկտրամագնիսական ալիքներ, սակայն ոչ թե հաստատուն՝ այլ ձայնային հաճախությամբ փոփոխվող լայնույթով: Այսպիսի ալիքը կոչվում է լայնույթային մոդուլացված:

Լինում են նաև հաճախային մոդուլացված ալիքներ: Ռադիոընդունիչի ալեհավաքը որսում է այդ ալիքները, այնուհետև դետեկտոր սարքի միջոցով այդ էլեկտրական ազդանշանից առանձնացվում է ձայնային հաճախությամբ ազդանշանը և տրվում է բարձրախոսին: Ռադիոն հայտնագործել է ռուս գիտնական Ա.Պոպովը 1895թ-ին: Ռադիոկապի լայնամասշտաբ ներդրումը իրականացրել է իտալացի ճարտարագետ Գ.Մարկոնին: 1901-ին նա ռադիոհեռագրային կապ է իրականացրել Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով: Ռադիոալիքների միջոցով իրականացվում է ոչ միայն ձայնային ազդանշանների, այլ նաև առարկաների պատկերների հաղորդումը հեռավորության վրա, որն այնուհետև վեր է ածվել հեռուստատեսության: Ի թիվս այլ գիտնականների՝ հեռուստատեսության գյուտարարների շարքում է նաև հայ ճարտարագետ Հովհաննես Ադամյանը:

1907թ-ին նա հայտնագործել է երկգույն հեռուստացույցը, իսկ 1925թ-ին գունավոր հեռուստացույցը:

Ժամանակակից ծովային տրանսպորտում, ավիացիայում, ռազմական գործում, տիեզերագնացության ոլորտում մեծ դեր են կատարում ռադիոտեղորոշիչ սարքերը՝ ռադարները, որոնց շնորհիվ կարելի է որոշել հետազոտվող օբյեկտի կոորդինատները, շարժման ուղղությունը, արագության մեծությունը ժամանակի տվյալ պահին:

Ռադիոտեղորոշիչի հզոր գեներատորը ստեղծում է շատ կարճ տևողությամբ էլեկտրամագնիսական ալիքների իմպուլսներ, որոնք ալեցիրի օգնությամբ առաքվում են դեպի ուսումնասիրվող oբյեկտը: Օբյեկտը դրանք անդրադարձնում է, և սարքը գրանցում է այդ իմպուլսը:

Ռադիոտեղորոշման մեթոդով շատ մեծ ճշտությամբ որոշվել են Երկրից մինչև Լուսին, Մերկուրի, Վեներա, Մարս, Յուպիտեր և այլ տիեզերական օբյեկտներ եղած հեռավորությունները:

Մագնիսական երևույթները, ինչպես և էլեկտրական երևույթները, մարդկության հ

այտնի էին դեռ շատ վաղ ժամանակներից: Մ. թ. ա.  VI  դարում արդեն գիտեին երկաթե իրերը դեպի իրեն ձգող հանքատեսակի մասին, որին անվանում էին «չու-շի», այսինքն՝ սիրող քար:

             

Հետագայում այն անվանեցին բնական մագնիս, քանի որ, երկաթաքարի մեծ քանակներ հայտնաբերվեցին Փոքր Ասիայի Մագնեսիա քաղաքի շրջակայքում:

Մագնիս նշանակում է «Մագնեսիայից բերված քար»:

Ուսումնասիրելով բնական մագնիսները մարդիկ ծանոթացան մարմինների մագնիսական հատկությունների և մագնիսական երևույթների հետ:

Այժմ հայտնի է, որ բնական մագնիսները մագնիսական երկաթաքարի՝ մագնետիտի կտորներ են, որը կազմված է  FeO -ից  (31  և  Fe2O3 -ից \(69%)\:

Սակայն մագնետիտն ուժեղ մագնիսական հատկություն՝ այսինքն երկաթե իրերը դեպի իրենց ձգելու հատկություն չունի:

Զգալիորեն ուժեղ մագնիսական հատկությամբ արհեստական մագնիսներ ներկայումս ստանում են երկաթի, նիկելի և կոբալտի համաձուլվածքից:

Արհեստական մագնիսներին հատուկ ձև են տալիս և հաճախ ներկում երկու գույնով:

Լինում են ձողաձև, պայտաձև, ուղղանկյունաձև, օղակաձև և այլ մագնիսներ:

         Իրենց

մագնիսական հատկությունները երկար ժամանակ անփոփոխ պահպանող մագնիսներին անվանւմ են հաստատուն մագնիսներ:Նրանք կարող են լինել թե՛ բնական, և թե՛ արհեստական:

Պարզագույն փորձերի միջոցով կարելի է պարզել հաստատուն մագնիսների մի շարք հատկություններ.

1. Հաստատուն մագնիսները ձգում են երկաթ կամ երկաթի համաձուլվածք պարունակող մարմինները և չեն ձգում փայտից, ապակուց, գունավոր մետաղներից և այլ նյութերից պատրաստված առարկաները:

2. Մագնիսները ունակ են մագնիսացնելու մոտակա կամ իրենց հպվող երկաթե առարկաներ: Այդ առարկաների մագնիսական հատկությունները ժամանակավոր են և մագնիսացման աղբյուրը վերացնելիս, որոշ ժամանակ անց, անհետանում են:

3. Հատատուն մագնիսի հատկությունները նրա տարբեր մասերում նույնը չեն:

Փորձը ցույց է տալիս, որ առավել ուժեղ մագնիսական հատկություն է հայտնաբերվում մագնիսի ծայրերին, իսկ կենտրոնում մագնիսը գրեթե չի ձգում երկաթե իրերը:

Օրինակ՝ եթե մագնիսը հպենք երկաթի հատույթին և հեռացնենք, ապա կնկատենք, որ նա հիմնականում կպչում է մագնիսի ծայրերին:

Մագնիսի այն տեղամասերը, որտեղ մագնիսական ազդեցությունն առավելագույնն է, կոչվում են մագնիսի բևեռներ:

Յուրաքանչյուր մագնիս ունի  2  բևեռ:

Համապատասխանաբար՝  S  հարավային և  N  հյուսիսային:

Մագնիսական փոխազդեցության օրինաչափությունները պարզաբանելու համար հաճախ օգտվում են մագնիսական սլաքից:Մագնիսական սլաքը՝ բարակ, երկարավուն, շեղանկյունաձև մագնիսի թիթեղ է, որը տեղադրված է սայրին և կարող է հեշտությամբ պտտվել նրա շուրջը:

Սլաքի տեսքով պատրաստված մագնիսն օգտագործում են կողմացույցում, որտեղ այն ազատորեն պտտվում է՝ ցույց է տալիս դեպի հյուսիս ուղղությունը:

Կողմանացույցը հայտնագործվել է մոտ  2000  տարի առաջ Չինաստանում և կոչվել է հարավի ցուցիչ:

Սլաքի դերն այստեղ կատարում է բնական մագնիսից պատրաստված «գդալը», որը հեշտությամբ պտտվում է իր ուղղաձիգ առանցքի շուրջը:

Ժամանակակից կողմացույցի սլաքն ունի այլ գույնով ներկված բևեռ: Կողմացույցի այդ բևեռներից մեկը, որը ցույց է տալիս աշխարհագրական հյուսիսը, կոչվում է հյուսիսային բևեռ  N , հակադիրը՝ հարավային բևեռ  S

Փորձերը ցույց են տալիս, որ մագնիսները փոխազդում են միմյանց հետ, ընդ որում մագնիսի տարանուն բևեռները իրար ձգում են, իսկ նույնանուն բևեռները վանում:

Փոխազդեցությունն իրականացվում է մագնիսի կողմից ստեղծվող հատուկ դաշտով, որին անվանում են մագնիսական դաշտ:

   Մագնիսական դաշտը մատերիայի

առանձնահատուկ տեսակ է, որը տարբերվում է նյութից և իր շուրջը գոյություն ունեցող մագնիսացած մարմիններից:Մագնիսական դաշտ կարելի է հայտնաբերել փորձով, մագնիսական սլաք տեղադրելով, որի վրա մագնիսական դաշտի կողմից ազդող ուժը կպտտեցնի և կկողմնորոշի նրան:

Մագնիսների, ինչպես նաև մագնիսի և երկաթի փոխազդեցությունը իրականցվում է մագնիսական դաշտի միջոցով:

Հայտնի է, որ երկաթի կտորը միշտ ձգվում է մագնիսի կողմից՝ նշանակում է, որ մագնիսին մոտեցնելիս այն մագնիսանում է այնպես, որ մագնիսին մոտ մասում առաջանում է հակառակ բևեռը:

Երկրգունդը հսկայական մագնիս է, այն ունի իր մագնիսական բևեռները, իր շուրջը ստեղծում է մագնիսական դաշտ և փոխազդում է մագնիսական սլաքի հետ:

ով հյուսիափայլի կամ բևեռափայլի երևույթը: Հյուսիսափայլի երևույթն ավելի ինտենսիվ է դիտվում Արեգակի ակտիվացման ժամանակ, երբ մեծանում է լիցքավորված մասնիկների հոսքը:

Օհմի օրենք

                     

հաջորդական և զուգահեռ միացումներ

էլեկտրատեխնիկայում էլեկտրական շղթայի տարրերի երկու հիմնական միացման ձևեր։ Հաջորդական միացման դեպքում բոլոր տարրերը միացված են իրար այնպես, որ նրանց պարունակող շղթայի այդ հատվածում հանգույցներ չկան։ Զուգահեռ միացված տարրերը միանում են իրար երկու հանգույցով և այլ հանգույցների հետ կապ չունեն, եթե դա չի հակասում պայմանին։ Հաջորդական միացման դեպքում հոսանքի ուժը բոլոր հաղորդիչներում նույնն է, ընդհանուր լարումը հավասար է հաղորդիչներից յուրաքանչյուրի ծայրերին կիրառված լարումների գումարին, իսկ ընդհանուր դիմադրությունը հավասար է հաղորդիչների դիմադրությունների գումարին։

Ֆիզիկա. Էլեկտրական շղթայի դիմադրություն

Կազմենք շղթա՝ հոսանքի աղբյուրին հերթականորեն միացնելով հաղորդիչներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են երկարությամբ, հաստությամբ կամ նյութի տեսակով:  Հաղորդիչներով անցնող հոսանքի ուժը  չափենք ամպերաչափի օգնությամբ:

Փորձը ցույց է տալիս, որ միևնույն հոսանքի աղբյուրի, այսինքն նույն լարման դեպքում տարբեր հաղորդիչներով անցնող հոսանքի ուժը տարբեր է: Այսինքն նրանք տարբեր կերպ են հակազդում իրենց միջով անցնող հոսանքակիր մասնիկներին:

Էլեկտրական հոսանքի նկատմամբ հաղորդչի հակազդեցությունը բնութագրող ֆիզիկական մեծությունը կոչվում է հաղորդչի էլեկտրական դիմադրություն և նշանակվում  R տառով:

Դիմադրության միավորը կոչվում է օհմ (Օմ), ի պատիվ գերմանացի գիտնական Գ. Օհմի, այն առաջինն է ներմուծել այդ մեծությունը:

1Օմ-ը այն հաղորդչի դիմադրությունն է, որում 1Վ լարման դեպքում հոսանքի ուժը հավասար է 1Ա-ի:

Փորձը ցույց է տալիս, որ գլանաձև  հաղորդչի դիմադրությունը տվյալ ջերմաստիճանում կախված է նրա L երկարությանից, S լայնական հատույթի մակերեսից և նյութի տեսակից: Ընդ որում, հաղորդչի դիմադրությունը նրա L երկարությունից կախված է ուղիղ համեմատականորեն, իսկ S լայնական հատույթի մակերեսից՝ հակադարձ համեմատականորեն:

R=ρlS (1)

ρ-ն նյութի տեսակարար դիմադրություննէ:

Տեսակարար դիմադրությունը ցույց է տալիս, թե ինչ դիմադրությամբ է օժտված տվյալ նյութից պատրաստված միավոր երկարությամբ և միավոր լայնական հատույթի մակերեսով հաղորդիչը:

բանաձևից հետևում է, որ

ρ=R⋅S/l

Տեսակարար դիմադրության միավորն է 1Օմ⋅մ: Սակայն գործնականում բարակ հաղորդիչների համար կիրառվում է 1Օմ⋅մմ²/մ միավորը, որը հավասար է՝ 1Օմ⋅մմ2/մ=10−6Օմ⋅մ

Տվյալ նյութի տեսակարար դիմադրությունը կարելի է որոշել աղյուսակից, որտեղ բերված արժեքները համապատասխանում են 20°C ջերմաստիճանին:

ԼԱՐՈՒՄ

ֆիզիկա․ մարմինների էլեկտրականացումը

 

Մարմինների էլեկտրական փոխազդեցությունը քանակապես բնութագրող ֆիզիկական մեծությունը կոչվում է էլեկտրական լիցք և նշանակվում q տառով:

ՄՀ-ում էլեկտրական լիցքի միավորը Կուլոնն է (1 Կլ)՝ ի պատիվ Շառլ Կուլոնի (1736−1806 թթ.), ով ձևակերպել է էլեկտրական լիցքերի փոխազդեցության օրենքը:

Ինչպես ցույց տվեցին փորձերը, բրդով շփված 2 սաթե կամ մետաքսով շփված 2 ապակե միատեսակ ձողերը իրար վանում են, իսկ ապակե և սաթե ձողերը՝ իրար ձգում:

Նշանակում է գոյություն ունի երկու տեսակի էլեկտրական լիցք: Ամերիկացի ֆիզիկոս Բենջամին Ֆրանկլինի առաջարկով մետաքսով շփված ապակու վրա առաջացած լիցքն անվանեցին դրական և վերագրեցին «+» նշան, իսկ բրդով շփված սաթի վրա առաջացած լիցքին՝ բացասական և վերագրեցին «−» նշան: Այս նշանակումից հետո կարելի է սահմանել լիցքավորված մարմինների փոխազդեցության կանոնը:

   

Նույն նշանի (կամ նույնանուն) լիցքեր ունեցող մարմինները փոխադարձաբար վանում են, իսկ հակառակ նշանի (կամ տարանուն) լիցքեր ունեցող մարմինները փոխադարձաբար ձգում են 

Հոսանքի ուժ: Ամպերաչափ:

Էլեկտրական հոսանքի ազդեցությունները կարող են լինել թույլ կամ ուժեղ, ունենալ իրենց քանակական բնութագիրը:

Էլեկտրական հոսանքը քանակապես բնութագրող ֆիզիկական մեծությունը կոչվում է հոսանքի ուժ:

Հոսանքի ուժը ցույց է տալիս հողորդիչի լայնական հատույթով մեկ վայրկյանի ընթացքում անցնող լիցքի քանակը:

Եթե կամայական հավասար ժամանակներում հաղորդչի լայնական հատույթով անցնում են լիցքի նույն քանակը, ապա ադպիսի հոսանքն անվանում են հաստատուն հոսանք:

Հաստատուն հոսանքի ուժը նշանակում են  I   տառով:

Հաստատուն հոսանքի ուժը դրական սկալյար մեծություն է, որը հավասար է հաղորդչի լայնական հատույթով հոսանքի ուղղությամբ  t  ժամանակում անցած  q  լիցքի հարաբերությանը այդ ժամանակին:

I=qt  (1)

Միավորների միջազգային համակարգում հոսանքի ուժի միավորը կոչվում է ամպեր(Ա), ի պատիվ ֆրանսիացի ֆիզիկոս Անդրե Ամպերի (1775-1836թ.): 

Ամպերի սահմանման հիմքում ընկած է հոսանքի մագնիսական ազդեցությունը:  1 Ա-ին զուգահեռ հաճախ գործածվում են  1մԱ =10−3Ա  և  1մկԱ =10−6Ա   միավորները:

Հոսանքի ուժի միջոցով, եթե այն հայտնի է, կարելի է որոշել  t  ժամանակում հաղորդիչով անցնող լիցքի մեծությունը.

q=I⋅t  (2)

(2) բանաձևը թույլ է տալիս սահմանել էլեկտրական լիցքի միավորը՝ կուլոնը (Կլ).   1Կլ=1Ա⋅1վ=1Ավ

Մեկ կուլոնն այն լիցքն է, որն անցնում է հաղորդչի լայնական հատույթով  1  վայրկյանում, երբ հոսանքի ուժը հաղորդչում   1 Ա է: 

Հոսանքի ուժը չափում են հատուկ սարքի՝ ամպերաչափի կամ միլիամպերաչափի միջոցով: 

Ամպերաչափի պայմանական նշանն է`

Ամպերաչափն այնպես է կառուցված, որ շղթային միացնելիս, հոսանքի ուժը շղթայում գրեթե չի փոխվում: Ամպերաչափը էլեկտրական շղթային միացնելու ժամանակ անհրաժեշտ է պահպանել հետևյալ կանոնները.

Ամպերաչափը միացնում են հաջորդաբար էլեկտրական շղթայի այն բաղադրիչին, որի հոսանքի ուժը պետք է չափեն:

Ընդ որում, ոչ մի նշանակություն չունի ամպերաչափը միացվել է հետազոտվող սպառիչի աջ, թե ձախ կողմում: Հետևաբար, հոսանքի ուժը շղթայի հաջորդաբար միացված տեղամասում նույնն է:

Ամպերաչափի « + » սեղմակը անհրաժեշտ է միացնել այն հաղորդալարի հետ, որը գալիս է հոսանքի աղբյուրի դրական բևեռից, իսկ « − » նշանով սեղմակը՝ այն հաղորդալարի հետ, որը գալիս է բացասական բևեռից:

Էլեկտրական հոսանքի աղբյուրները և ազդեցությունները

Եթե լիցքավորված էլեկտրաչափի մետաղե գունդը միացնենք չլիցքավորված էլեկտրաչափի գնդին մետաղալարով, որին միացված է էլեկտրական լամպ, ապա կստանանք կարճատև լուսարձակում՝ այսինքն կարճատև հոսանք: Հոսանքը կտևի այնքան ժամանակ, մինչև էլեկտրաչափի լիցքերը հավասարվեն:

Որպեսզի հոսանքը տևական ժամանակ գոյություն ունենա, անհրաժեշտ է հոսանքի աղբյուրի առկայություն: Հոսանքի աղբյուրը հատուկ սարք է, որը հաղորդիչում էլեկտրական դաշտ է առաջացնում: Առաջին պարզագույն հոսանքի աղբյուրը, որը մինչ այժմ գործածվում է, գալվանական տարրն է, որն այդպես է կոչվում ի պատիվ իտալացի կենսաբան, բժիշկ Լուիջի Գալվանիի: Գալվանական մարտկոցները միանվագ օգտագործման հոսանքի աղբյուրներ են: Ավտոմեքենայում, բջջային հեռախոսներում մեծ կիրառություն ունեն բազմակի օգտագործման հոսանքի աղբյուրները՝ լիցքակուտակիչները (ակումուլյատորները), որոնք կարելի է լիցքավորել և նորից օգտագործել:

Հոսանքի ցանկացած նմանօրինակ աղբյուր երկու բևեռ ունի՝ դրական (+) և բացասական (-): Այդ բևեռների մոտ կուտակված տարբեր լիցքերը պայմանավորված են հոսանքի աղբյուրի ներսում ընթացող քիմիական ռեակցիաներով: Ռեակցիաները տեղի են ունենում հատուկ լուծույթի մեջ խորասուզված հաղորդիչների՝ էլեկտրոդների միջև: Դրական էլեկտրոդն անվանում են անոդ, իսկ բացասականը՝ կաթոդ: Եթե հաղորդալարերի միջոցով հոսանքի սպառիչը՝ օրինակ լամպը կամ զանգը միացվի հոսանքի աղբյուրին, ապա նրանց միջով հոսանք կանցնի՝ լամպը կլուսարձակի, զանգը կհնչի:

Հոսանքի աղբյուրը և հոսանքի սպառիչը միացված հաղորդալարերով կազմում են էլեկտրական շղթա: Էլեկտրական շղթաները ներկայացնող գծագրերը կոչվում են էլեկտրական սխեմաներ: Էլեկտրական շղթայի յուրաքանչյուր տարր սխեմայում պատկերվում է հատուկ պայմանական նշանով: Նշաններից մի քանիսը ներկայացված են աղյուսակում: Շղթաները բացի հոսանքի աղբյուրից և սպառիչներից, պարունակում են անջատիչներ, որոնց միջոցով կարելի է բացել կամ փակել շղթան՝ կարգավորելով հոսանքի անցումը, և չափիչ սարքեր՝ չափումներ կատարելու համար: Շղթայում էլեմենտները միմյանց կարող են միացվել հաջորդական կամ զուգահեռ: Բացի հոսանքի քիմիական աղբյուրից կան նաև հոսանքի ֆիզիկական աղբյուրներ, որտեղ մեխանիկական, ջերմային, էլեկտրամագնիսական, լուսային և այլ էներգիաներ փոխակերպվում են էլեկտրականի: Այդպիսի հոսանքի աղբյուրի օրինակ է էլեկտրական գեներատորը:

Էլեկտրական հոսանք

Հաղորդիչներում լիցքավորված մասնիկները՝ մետաղներում էլեկտրոնները, էլեկտրոլիտներում` իոնները, կարող են ազատորեն տեղափոխվել մարմնի մի մասից մյուսը: Այդ լիցքավորված մասնիկներին անվանում են ազատ լիցքակիրներ: Էլեկտրական դաշտի բացակայության դեպքում ազատ լիցքակիրները հաղորդիչում կատարում են քաոսային (ջերմային) շարժում, ուստի կամայական ուղղությամբ նրանք տեղափոխում են  նույն քանակի լիցքեր: Էլեկտրական դաշտի առկայության դեպքում, նրա ազդեցության տակ, ազատ լիցքակիրները ջերմային շարժման հետ մեկտեղ կատարում են նաև ուղղորդված շարժում և այդ ուղղությամբ ավելի շատ լիցք տեղափոխվում: Լիցքավորված մասնիկների ուղղորդված շարժումն անվանում են էլեկտրական հոսանք:

Նյութի մեջ էլեկտրական հոսանքի գոյության համար անհրաժեշտ են՝

ազատ լիցքակիրներ, որոնք կարող են ազատ տեղաշարժվել մարմնի ողջ ծավալով,

էլեկտրական դաշտ, որը էլեկտրական ուժով կազդի ազատ լիցքակիրների վրա և կստիպի շարժվել որոշակի ուղղությամբ:

Էլեկտրական հոսանքն ունի ուղղություն: Պայմանականորեն, որպես հոսանքի ուղղություն համարել են այն ուղղությունը, որով շարժվում են դրական լիցքավորված մասնիկները:

Մետաղներում ազատ լիցքակիրները բացասական լիցք ունեցող մասնիկներն են՝ էլեկտրոնները, հետևաբար մետաղում հոսանքի ուղղությունը հակադիր է նրանց ուղղորդված շարժման ուղղությանը: Էլեկտրոլիտներում հոսանքի ուղղությունը համընկնում է դրական իոնների և հակառակ է՝ բացասական իոնների ուղղորդված շարժման ուղղությանը: Հաղորդիչներում շարժվող ազատ լիցքակիրներն անհնար է տեսնել: Հետևաբար, հոսանքը հայտնաբերվում է իր ազդեցություններով, որոնք չորսն են.

1. Ջերմային՝ հոսանքի անցնելու ժամանակ հաղորդիչը տաքանում է:

2. Քիմիական՝ էլեկտրոլիտներով՝ աղերի, թթուների, հիմքերի լուծույթներով հոսանքի անցնելու ժամանակ տեղի է ունենում նյութի քիմիական բաղադրության  փոփոխություն, առաջում է նստվածք և մաքուր մետաղներ:

3. Մագնիսական՝ հաղորդիչը, որի միջով հոսանք է անցնում ձեռք է բերում մագնիսի հատկություններ և սկսում է դեպի իրեն ձգել երկաթյա առարկաներ, ազդում է մագնիսական սլաքի վրա:

4. Կենսաբանական՝ կենդանի մարմնով անցնելու դեպքում հոսանքն առաջացնում է մկանային կծկում, արագացնում է արյան հոսքը անոթներով և նյութափոխանակությունը՝ հյուսվածքներում:

Էլեկտրոնական դաշտը, որը փոխազդում  է ինչոր մարմնի հետ և երբ մասնիկները  իրար հետևից շարվել և մի ուղությամբ շարժվել կոչվում է՝ հոսանք:

Մենք չենք կարող տեսնել էլեկտրական հոսանքը կամ էլեկտրոնների ուղղորդված շարժումը:

Հոսանքի ջերմային ազդեցություն, երբ հոսանքն անցնում է հաղորդիչի միջոցով, հաղորդիչը տաքանում է:

Հոսանքի քիմիական ազդեցություն, աղերի թթուների լուծույթները շատ լավ հաղորդիչներ են, և երբ հոսանքն անցնում է նրանց միջով նրանց մեջ գտնվող նյութերն անջատվում են և նստում են մետաղական նյութի վրա: Այսինքն հոսանքի միջոցով կարելի է նաև քիմիական ֆիլտրում անել:

Հոսանքի մագնիսական ազդեցություն, երբ ինչ-որ մարմնի միջով հոսանք է անցնում, այն ձեռք է բերում մագնիսական հատկություններ և սկսում է իրեն ձգել երկաթյա առարկաներին:

Հոսանքի կենսաբանական ազդեցություն: Երբ հոսանքը անցնում է ինչ-որ կենդանու կամ մարդու մկանների միջով, ապա այդ մկանները կծկվում են:

Մարմինների էլեկտրականացման բացատրությունը: Լիցքի պահպանման օրենքը:

Ատոմի կառուցվածքի բացահայտումը թույլ տվեց բացատրել շատ էլեկտրական երևույթներ: Տարբեր տարրերի ատոմներում էլեկտրոնների և միջուկի ձգողության էլեկտրական ուժերը տարբեր են, այդ պատճառով չեզոք մարմինների շփման ժամանակ էլեկտրոնների որոշակի մասը կարող է մի մարմնից անցնել մյուսին: Այն մարմինը, որը տվել է իր էլեկտրոնների մի մասը, կստանա դրական լիցք, մյուս մարմինը, որը վերցրել է այդ էլեկտրոնները՝ բացասական լիցք:

Մարմիններն էլեկտրականանում են, երբ ստանում կամ կորցնում են էլեկտրոններ: Մետաղները հաղորդիչ են, իսկ դիէլեկտրիկները՝ ոչ: Մետաղներում որոշ  էլեկտրոններ թույլ են կապված միջուկին, նրանք կարող են պոկվել ատոմից և ազատորեն տեղաշարժվել մարմնի ողջ ծավալով: Այդ էլեկտրոններն էլ հաղորդիչով տեղափոխում են լիցքեր և կոչվում են հաղորդական էլեկտրոններ: Դիէլեկտրիկում լիցքերը կապված են, նրանք ազատորեն տեղափոխվել և հետևաբար լիցք հաղորդել չեն կարող: Քանի որ դիէլեկտրիկում լիցքերը ազատորեն տեղափոխվել չեն կարող, շփման միջոցով դիէլեկտրիկի ստացած լիցքը մնում է այնտեղ, որտեղ առաջացել է: Հետևաբար այն հարմար է փորձեր կատարելիս: Իսկ մետաղական առարկաներով փորձ կատարելիս, որպեսզի լիցքը չհեռանա, պետք է մեկուսիչ բռնակ օգտագործել:

Եթե մարմինների համակարգը շրջապատի հետ լիցք չի փոխանակում, այդ մարմինների լիցքերի հանրահաշվական գումարը մնում է անփոփոխ: Փորձնական եղանակով հաստատված այս պնդումը կոչվում է էլեկտրական լիցքի պահպանման օրենք:

Աղբյուր՝  https://www.imdproc.am/p/fizika/9-dasaran/elektrakan-er-uytner-14352/elektrakanacman-bacatrutyuny-licqi-pahpanman-orenqy-14363/re-44fe47c8-1caf-400d-99b5-de52c6b2c2c1

Ատոմի Կառուցվածքը 

Տարբեր տարրերի ատոմները միմյանցից տարբերվում են իրենց միջուկի լիցքով և այդ միջուկի շուրջը պտտվող Էլեկտրոնների թվով: Ատոմի միջուկը ևս բարդ կառուցվածք ունի. նրա կազմության մեջ մտնում են տարրական դրական լիցք կրող մարմիններ՝ պրոտոններ: Ատոմի միջուկում պրոտոնների թիվը հավասար է տվյալ քիմիական տարրի կարգահամարին: Ինչպես ցույց տվեցին հետազոտությունները, բացի պրոտոններից միջուկի պարունակում է նաև չեզոք մասնիկներ, որոնց անվանում են նեյտրոններ: Միջուկի պրոտոնների թվի և նեյտրոնների թվի գումարին անվանում են միջուկի զանգվածային թիվ: Միջուկի զանգվածային թիվը կարելի է որոշել Մենդելեևի աղյուսակից՝ կլորացնելով տրված տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածը մինչև ամբողջ թիվ: Այսպիսով, ատոմի կենտրոնում դրական լիցք ունեցող միջուկն է, որը կազմված է պրոտոնից և նեյտրոնից, իսկ միջուկի շուրջը, եթե ատոմը չեզոք է, պտտվում են Էլեկտրոններ:

https://www.imdproc.am/p/fizika/9-dasaran/elektrakan-er-uytner-14352/atvomi-karucvatsqy-14361/re-e9f13830-0643-40ba-b522-230d48be0882:

Թեմա. Տեսակարար ջերմունակություն:Ջերմային հաշվեկշռիհավասարումը

1. Ինչ է ջերմաքանակը

Այն էներգիան, որը մարմինը ստանում կամ տալիս է ջերմափոխանակության ժամանակ, կոչվում է ջերմաքանակ:

2. Ինչ միավորներով է արտահայտվում ջերմաքանակը միավորների ՄՀ-ում:

Միավորների միջազգային համակարգում ջերմաքանակի միավորը 1 Ջ-ն է:

3. Որ դեպքում է ավելի շատ ջերմաքանակ պահանջվում ՝նույն զանգվածի գոլ,թե եռման ժամանակ:

Եռման ժամանակ:

4. Մարմնի ստացած ջերմաքանակը կախված է արդյոք մարմնի նյութի տեսակից

Մարմնի տաքացման համար անհրաժեշտ ջերմաքանակը կախված է նրա զանգվածից, ջերմաստիճանի փոփոխությունից և նյութի տեսակից:

5. Մարմինների որ հատկությունն է բնութագրում ջերմունակությունը:

Մարմիններն օժտված են այնպիսի հատկությամբ,որ տվյալ պայմաններում միևնույն զանգվածով տարբեր մարմիններ նույն չափով տաքացնելու համար պահանջվում են տարբեր ջերմաքանակներ։

6. Որ ֆիզիկական մեծությունն են անվանում ( նյութի) տեսակարար ջերմունակություն:  

Այն ֆիզիկական մեծությունը, որը ցույց է տալիս, թե որքան ջերմաքանակ է անհրաժեշտ նյութի 1 կգ-ը 1°-ով տաքացնելու համար, կոչվում է այդ նյութի տեսակարար ջերմունակություն:

7. Ինչ է ցույց տալիս տեսակարար ջերմունակությունը:

Ցույց է տալիս, թե որքան ջերմաքանակ է անհրաժեշտ նյութի 1 կգ-ը 1°-ով տաքացնելու համար

8. Ինչ միավորով է չափվում տեսակարար ջերմունակությունը:

Նյութի տեսակարար ջերմունակության միավորը ՄՀ-ում չափվում է ջոուլը բաժանած կիլոգրամ անգամ աստիճանով (1 Ջ/(կգ °C)):

9. Գրել տեսակարար ջերմունակությունը սահմանող բանաձևը:

C= Q/m(t2-t1)

10. Ինչ բանաձևով են որոշում տաքանալիս մարմնի ստացած ջերմաքանակը: Իսկ սառելիս մարմնի տված ջերմաքնակը

Q=cm(t2C0−t1C0)

11. Ձևակերրպել ջերմափոխանակման օրենքը

Եթե ջերափոխանակությանը մասնակցող մարմինների համակարգը մեկուսացնենք արտաքին միջավայրից,ապա որոշ ժամանակ անց այդ մարմինների ջերմաստիճանները կհավասարվեն։ Այդ ընթացքում տաք մարմինների տված  Q1 ջերմաքանակի և սառը մարմինների ստացած Q2 ջերմաքանակի գումարը զրո է։

Թեմա՝ Ներքին էներգիա: Ջերմահաղորդականություն: Կոնվեկցիա: Ճառագայթային ջերմափոխանակում: Տեսակարար ջերմունակություն:

1. Ինչ է ներքին էներգիան, որոնք են փոփոխման եղանակները

Մարմինը կազմող մասնիկների ջերմային շարժման կինետիկ և միմյանց հետ փոխազդեցության պոտենցիալ էներգիաների գումարը կոչվում է մարմնի ներքին էներգիա: Ներքին էներգիայի փոփոխման եղանակներն են աշխատանքը և ջերմափոխանակությունը:

2. Նկարագրել ջերմահաղորդականության երևույթը <<ցուցադրող>> փորձը

Լուցկու հատիկներըի հերթականորեն պոկվելը ձողից<<ցուցադրում>> է ջերմության հաղորդումը ձողի երկայնքով՝ նրա տաքացած ծայրից դեպի սառը մասերը։

3. Բացատրել,թե ինչպես է ջերմահաղորդումն իրականացվում մոլեկուլների քաոսայն շարժմամբ և փոխազդեցությամբ:

Գազերում մոլեկուլները իրարից ավելի հեռու են գտնվում, քան պինդ նյութերինը, այսինքն ջերմահաղորդումը գազերում ավելի դանդաղ է, քան պինդ նյութերում: Նյութերի տաք և սառ մոլեկուլները իրար հպելիս մեկը մյուսին է փոխանցում իր ներքին էներգիան, իր հետ էլ ջերմությունը:

4. Թվարկել լավ և վատ ջերմահաղորդիչ նյութեր

Թթվածին և երկաթ։

5. Ինչու է օդը վատ ջերմահաղորդիչ

Քանի որ օդը գազային նյութ է, այսինքն օդի մոլեկուլները իրարից ավելի հեռու են, դրանից հետևում է, որ այնտեղ ջերմահաղորդականությունը տեղի է ունենում ավելի դանդաղ:

6. Ինչ կիրառություններ ունեն վատ ջերմահաղորդիչները

Ցածր ջերմահաղորդակիչները օգտագործվում են, որպես ջերմամեկուսիչներ:

7. Ջերմահաղորդման որ եղանակն են անվանում կոնվեկցիա

Կոնվեկցիա են անվանում հեղուկի կամ գազի հոսանքների միջոցով կատարվող ջերմահաղորդումը, որը հետևանք է հեղուկի կամ գազի շերտերի անհավասարաչափ տաքացման:

8. Որն է կոնվեկցիայի և ջերմահաղորդականության երևույթի հիմնական տարբերությունը

Ջերմահաղորդականության ժամանակ հեղուկի կամ գազի շերտերը հավասարաչափ են տաքացվում, իսկ կոնվեկցիայի ժամանակ անհավասարաչափ:

9. Ինչպես է գոյանում ամպը

Արևը տաքացնում է գետինը, միաժամանակ տաքացնելով մթնոլորտային շերտը: Այդ օդի զանգվածը բարձրանում է վեր, օդը սկսում է սառել և գոյանում է ամպ:

10. Ինչպես է առաջանում քամին

Այն ժամանակ երբ սառը և տաք օդը խառնվում են

11. Ինչու են հեղուկները և գազերը տաքացնում ներքևից

Որպեսզի արագացնեն կոնվեկցիան, և այն գոլորշանա դեպի վերև:

12. Հնարավոր է արդյոք կոնվեկցիան պինդ մարմիններում, ինչո՞ւ

Ոչ, քանի որ պինդ մարմինները չունեն գոլորշիանալու հատկություն:

13. Ինչ է էլեկտրամագնիսական դաշտը:Ինչ վիճակներում կարող է գոյություն ունենալ

Էլեկտրամագնիսական դաշտը մատերիայի ձև է, որով իրականցվում է լիցքավորված մասնիկների փոխազդեցություն: Էլեկտրամագնիսական ալիքը կարող է գոյություն ունենալ նյութի հետ կամ նյութից դուրս։

14. Ինչ է էլեկտրամագնիսական ալիքը

Էլեկտրամագնիսական ալիքը ժամանակի ընթացքում էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի տարածումն է տարածության մեջ:

15. Ջերմահաղորդման որ տեսակն են անվանում ճառագայթային ջերմափոխանակում, բերել  օրինակներ

Ջերմահաղորդումը ջերմային ճառագայթմամբ արձակմամբ կամ կլանմամբ անվանում են ճառագայթային ջերմափոխանակում:

16. Որ մարմինն է ավելի լավ կլանում ջերմային ջառագայթումը՝սև,թե սպիտակ, բերել մի քանի օրինակներ

Ավելի արագ է կլանում ջերմային ճառագայթումը սև մարմինները: Օրինակ՝ ամռանը մուգ գույնի հագուստ խորհուրդ չեն տալիս հանգել, քանի որ այն ավելի արագ է տաքացնում, քան ավելի վառ գույները, և հատկապես սպիտակը:

17. Որ ֆիզիկական մեծությունն են անվանում ( նյութի) տեսակարար ջերմունակություն

Մարմնի ջերմային հատկությունները բնութագրող այն ֆիզիկական մեծությունը, որը հավասար է մարմնի հաղորդած ջերմաքանակի հարաբերությանը, մարմնի զանգվածին և մարմնի ջերմաստիճանի փոփոխմանը, կոչվում է տեսակարար ջերմունակություն:

18. Ինչ է ցույց տալիս տեսակարար ջերմունակությունը

Տեսակարար ջերմունակությունը ցույց է տալիս մարմնի ջերմային հատկությունները:

19. Ինչ միավորով է չափվում տեսակարար ջերմունակությունը

1 Ջ/(կգ·°C)

20. Գրել տեսակարար ջերմունակությունը սահմանող բանաձևը

c=Q/m(t2-t1)

Թեմա՝ Նյութի կառուցվածքը: Ֆիզիկական մարմին և նյութ, նյութի կառուցվածք: Ատոմներ և մոլեկուլներ: Մոլեկուլների շարժում: Դիֆուզիա: Մոլեկուլների քաոսային շարժման արագություն և մարմնի ջերմաստիճանը: Ջերմաչափ: Ջերմաստիճանային սանդղակ

1. Ինչից են բաղկացած ֆիզիկական մարմնները

Ֆիզիկական մարմինները կազմված են նյութերից:

2. Ինչպիսի կառուցվածք ունի նյութը

Նյութերը կազմված են առանձին մասնիկներից, որոնց միջև կան ազատ տարածություններ:

3. Ինչպես են անվանում նյութի մասնիկները

Նյութի մասնիկները անվանում են ատոմներ:

4. Որ նյութն են անվանում տարր

Միևնույն տեսակի ատոմներից բաղկացած նյութն անվանում են տարր։

5. Ինչ է մոլեկուլը

Հաճախ ատոմները միավորված են խմբերում, որոնց անվանում են մոլեկուլներ:

6. Ինչ է դիֆուզիան

Նյութերի ինքնակամ փոխադարձ ներթափանցելու երևույթը կոչվում է  դիֆուզիա:  

7. Ինչպես է ընթանում դիֆուզիան գազերում, հեղուկներում և պինդ մարմիններում

Դիֆուզիան պինդ մարմիններում ավելի դանդաղ է ընթանում, քան գազերում կամ հեղուկներում։

8. Ինչպես է ջերմաստիճանի փոփոխությունը ազդում դիֆուզիայի արագության վրա:

Բարձր ջերմաստիճանում դիֆուզիան ավելի արագ է, քան ցածր ջերմաստիճանում:

Թեման.Հավասարաչափ արագացող շարժում:Արագացում:

Հավասարաչափ արագացող շարժման արագացման որոշումը

Դասարանում քննարկվող հարցեր

1.Որ անհավասարաչափ շարժումն է կոչվում հավասարաչափարագացող:

Մարմնի շարժումը կոչվում է հավասարաչափ արագացող, եթե շարժման արագությունը կամայական հավասար ժամանակամիջոցներում փոխվում է նույն չափով։

2.Որ ֆիզիկական մեծությունն է կոչվում հավասարաչափ արագացող շարժման արագացում;

Այն ֆիզիկական մեծությունը, որը հավասար է մարմնի շարժման արագության փոփոխության և այն ժամանակամիջոցի հարաբերությանը , որի ընթացքում կատարվել է այլ փոփոխությունը, կոչվում է հավասարաչափ արագացող շարժման արագացում։

3.Ինչ է ցույց տալիս արագացումը: Որն է արագացման միավորը,ևինչպես է այն սահմանվում: Գրել բանաձևը:

Արագացումը ցույց է տալիս ժամանակում մարմնի արագության փոփոխության չափը։ Արագացման միավորն է 1 մ/վ2-ը: Բանաձև՝ A=V/T կամ A=V0/T:

4.Հավասարաչափ շարժման ճանապարհի և արագության բանաձևը:

Հավասարաչափ շարժման բանաձև. S=VT

Շարժման արագության բանաձև. V=S/T

5.Հավասարաչափ արագացող շարժման արագության և ճանապարհիբանաձևերը

Հավասարաչափ արագացող շարժման արագության բանաձև. V=AT:

Անհավասարաչափ շարժում:Միջին արագություն

Լաբորատորիայում

1.ինչ է մեխանիկական շարժումը:

Մեխանիկական շարժումը մարմնի դիրքի փոփոխությունն է տարածության մեջ ժամանակի ընթացքում։

2.մեխանիկայի որ բաժինն  են անվանում կինեմատիկա:

Կինեմատիկա են անվանում, այն բաժինը, որն ուսումնասիրում է մարմինների շարժումը, առանց մարմինների զանգվածներն ու դրանց վրա ազդող ուժերը հաշվի առնելու:

3.ինչն են անվանում նյութական կետ:

Նյութական կետ են անվանում զանգված ունեցող այն մարմինը, որի չափերը անվերջ փոքր են այլ մարմինների կամ հեռավորությունների համեմատ և կարելի է անտեսել:

4.ինչն են անվանում շարժման հետագիծ(թվարկել տեսակները ):

Շարժման հետագիծը այն գիծն է, որը ցույց է տալիս մարմնի շարժման ճանապարհը: Տեսակները՝ ուղղագիծ և կորագիծ: 

5.ինչն են անվանում մարմնի անցած ճանապարհ:

Մարմնի անցած ճանապարհը որոշակի ժամանակամիջոցում անցած հետագծի երկարությունն է:

6.ինչով է տարբերվում հետագիծը մարմնի անցած ճանապարհից:

Մարմնի հետագիծը այն գիծն է, որով շարժվել է մարմինը, իսկ մարմնի անցած ճանապարհը որոշակի ժամանակամիջոցում անցած հետագծի երկարությունն է:

7.որ շարժումն են անվանում հավասարաչափ և որը ՝անհավասարաչափ:

Հավասարաչափ շարժման ժամանակ մարմինը հավասար ժամանակամիջոցում անցնում է հավասար ճանապարհ, իսկ անհավասարաչափ շարժման ժամանակ մարմինը անհավաարաչափ ժամանակամիջոցում անցնում է անհավասարաչափ ճանապարհ:

8.որ մարմինն են անվանում հաշվարկման մարմին:

Հաշվարկման մարմին կոչվում է այն մարմինը, որի նկատմամբ դիտարկում են այլ մարմինների դիրքերը։

9.Որ շարժումն է կոչվում անհավասարաչափ:Բերել օրինակներ:

Անհավասարաչափ է կոչվում այն շարժումը, որի ընթացքում հավասար ժամանակամիջոցում մարմինը անցնում է անհավասար ճանապարհներ: Օրինակ՝ կանգառից հեռացող ավտոբուսը, վայրէջք կատարող ինքնաթիռը և այլն:

10.Սահմանել անհավասարաչափ շարժման միջին արագություն:

Այն ֆիզիկական մեծությունը, որը հավասար է մարմնի հետագծի երկարության և այդ անցնելու ժամանակի հարաբերությանը, կոչվում է միջին արագություն:

11.Գրել միջին արագության բանաձևը:

Vմիջ=St (1)  

12.Ինչ ֆիզիկական իմաստ ունի անհավասարաչափ շարժման միջին արագությունը:

Մարմնի անցած ճանապարհի և այդ ճանապարհն անցնելու ժամանակի հարաբերությունն անվանում են մարմնի անհավասարաչափ շարժման միջին արագություն:

13.Ինչ է ակնթարթային արագությունը:

Ժամանակի տվյալ պահին մարմնի արագությունը կոչվում է ակնթարթային արագություն:

Իսահաս Նյուտոն

Իսահակ Նյուտոնը ծնվել է Վուլսթորփ գյուղում) քաղաքացիական պատերազմի նախաշեմին։ Նյուտոնի հայրը՝ փոքրամարմին, սակայն շատ հաջողակ ֆերմեր Իսահակ Նյուտոնը (1606—1642) չի ապրել մինչև որդու ծնունդը։ Տղան ծնվել էր վաղաժամ, տկար, որի պատճառով էլ երկար ժամանակ չէին համարձակվում նրան մկրտել։ Այդուհանդերձ նա գոյատևեց, մկրտվեց (1 հունվարի), Իսահակ անունով՝ ի հիշատակ իր հոր։ Սուրբ Ծննդյան տոնի օրը ծնվելու փաստը Նյուտոնը համարում էր ճակատագրի հատուկ նշան: Չնայած նորածինի տկարությանը, նա ապրեց 84 տարի։

1666 թվականի մարտ-հունիս ամիսներին Նյուտոնը այցելում է Քեմբրիջ: Սակայն, ամռանը ժանտախտի նոր ալիքը պարտադրում է նրան նորից ուղևորվել տուն: Վերջապես 1667 թվականի սկզբին էպիդեմիան հանդարտվում է, և ապրիլին Նյուտոնը վերադառնում է Քեմբրիջ: Հոկտեմբերի 1-ին նա ընտրվում է Թրինիթի քոլեջի անդամ, իսկ 1668 թվականին դառնում է մագիստրոս: Նրան ապրելու համար տրամադրում են լայնարձակ առանձին սենյակ, նշանակում են աշխատավարձ (տարեկան 2 ֆունտ) և հանձնում են մի խումբ ուսանողների, որոնց հետ նա շաբաթական մի քանի ժամ բարեխղճորեն պարապում էր ստանդարտ ուսումնական առարկաներ: Սակայն, ոչ այն ժամանակ, ոչ էլ ավելի ուշ Նյուտոնը աչքի չընկավ որպես դասավանդող, նրա դասաախոսություններին վատ էին հաճախում։

Ուժեղացնելով իր դիրքերը, Նյուտոնը ուղևորվում է Լոնդոն, որտեղ 1660 թվականին, կարճ ժամանակ դրանից առաջ ստեղծվել էր Լոնդոնյան թագավորական ընկերությունը՝ հայտնի գիտական գործիչների հեղինակավոր կազմակերպություն, որը առաջիններից մեկն էր որպես Գիտությունների Ակադեմիա։ Թագավորական ընկերության տպագիր օրգանը << Փիլիսոփայական աշխատանքներ>> ամսագիրն էր։

Մեխանիկայի, դասական մեխանիկայի երեք հիմնական օրենքներ։ Ձևակերպել է 1687 թ.։

Առաջին օրենք - ամեն մի մարմին շարունակում է պահպանել դադարի կամ հավասարաչափ ուղղագիծ շարժման վիճակը, քանի դեռ հարկադրված չէ փոփոխել այդ վիճակը կիրառված ուժերի ազդեցությամբ։

Երկրորդ օրենք - Շարժման քանակի փոփոխությունը համեմատական է կիրառված շարժիչ ուժին և տեղի է ունենում այն ուղղի ուղղությամբ, որով ազդում է ուժը։

Երրորդ օրենք - Ազդումը միշտ ունի հավասար և հակադիր հակազդում, այլ կերպ, երկու մարմինների փոխազդեցությունները միմյանց հավասար են և հակառակ ուղղված։ Ըստ արդի մեխանիկայի պատկերացումների առաջին և երկրորդ օրենքներում մարմին ասելով պետք է հասկանալ նյութական կետ։

 Բյուրեղային մարմինների հալումն ու պնդացումը: Հալման տեսակարար ջերմունակություն:Գոլորշիացում և խտացում:Եռում:Եռման ջերմաստիճան:Շոգեգոյացման տեսակարար ջերմունակություն:

Նյութի ագրեգատային վիճակները

Ցանկացած նյութ ունի տարբեր ագրեգատային վիճակներ: Այդ վիճակներն իրարից տարբերվում են ոչ թե մոլեկուլներով, այլ նրանով, թե ինչ դասավորություն ունեն այդ մոլեկուլները և ինչպես են շարժվում: Նույն նյութի (օրինակ՝ ջրի) ագրեգատային տարբեր վիճակներում մոլեկուլների դասավորության առանձնահատկությունները պատկերված են նկար 1-ում՝

 

Ուշադրություն

Որոշակի պայմանների առկայության դեպքում նյութերը կարող են մի վիճակից անցնել մեկ այլ վիճակի:

Հնարավոր բոլոր փոխակերպումները պատկերված են նկար 2-ում:

Գ Պ, Հ  տառերը  նյութերի՝ համապատասխանաբար գազային, պինդ, հեղուկ  վիճակները նշանակելու համար են, սլաքները ցույց են տալիս այս կամ այն պրոցեսի

ընթացքի ուղղությունը: Ընդհանուր հաշվով տարբերվում են վեց պրոցես, որոնց դեպքում տեղի են ունենում նյութերի ագրեգատային փոխակերպումները:

Պինդ (բյուրեղային) վիճակից նյութի անցումը հեղուկ վիճակի կոչվում է  հալում, իսկ հակառակ պրոցեսը՝  բյուրեղացում կամ  պնդացում:

Օրինակ

Հալման օրինակ  է սառույցի հալումը, հակառակ պրոցեսը տեղի է ունենում ջրի սառցակալման ժամանակ:

Նյութի անցումը հեղուկ վիճակից գազայինի կոչվում է շոգեգոյացում, հակառակ պրոցեսը կոչվում է խտացում (կոնդենսացիա, լատ. «կոնդենսատիո»՝ «խտացում» բառից):

Օրինակ

Շոգեգոյացման օրինակ է ջրի գոլորշացումը, խտացման՝ ցողի առաջացումը:

Նյութի անցումը պինդ վիճակից գազայինի (շրջանցելով հեղուկ վիճակը) կոչվում է սուբլիմացիա (լատ. «սուբլիմո»՝ «բարձրացնում եմ» բառից), հակառակ պրոցեսը՝  դեսուբլիմացիա:

  

Օրինակ

Գրաֆիտը կարելի է տաքացնել մինչև հազար, երկու հազար և անգամ երեք հազար աստիճան, և այդուհանդերձ, այն չի վերածվի հեղուկի, այլ սուբլիմացիայի կենթարկվի, այսինքն՝ պինդ վիճակից միանգամից կանցնի գազայինի: Միանգամից գազային վիճակի է անցնում (շրջանցելով հեղուկ վիճակը) նաև, այսպես կոչված, «չոր սառույցը» (պինդ ածխածնի օքսիդը՝ CO2), որը կարելի է տեսնել պաղպաղակի պահպանման և տեղափոխման համար նախատեսված բեռնարկղում: Բոլոր հոտերը, որոնցով օժտված են պինդ մարմինները (ասենք՝ նավթալինը), նույնպես պայմանավորված են սուբլիմացիայով. պինդ մարմնից մթնոլորտ դուրս գալով՝ մոլեկուլները նրա վրա գազ (կամ գոլորշի) են գոյացնում, ինչն էլ հոտի զգացողություն է առաջացնում: Դեսուբլիմացիայի օրինակ կարող է ծառայել ձմռանը լուսամուտների վրա սառույցի բյուրեղիկներից նախշերի առաջացումը: Դրանք օդում գտնվող ջրային գոլորշու դեսուբլիմացիայի արդյունքն են:

Բյուրեղային մարմինների հալումն  ու պնդացումը

Բյուրեղային պինդ մարմինը հալեցնելու համար անհրաժեշտ է նրան որոշակի ջերմաքանակ հաղորդել: Կատարենք հետևյալ փորձը: Կոնաձև փորձանոթը լցնենք սառույցի մանր կտորներով (նկ. 3): Նրա մեջ ջերմաչափ տեղադրենք և խցանով փակելով փորձանոթը՝ սկսենք տաքացնել այն:

Կտեսնենք, որ ո՛չ −15°C, ո՛չ −10°C  և ո՛չ էլ  −5°C ջերմաստիճանների դեպքում սառույցի հետ ոչինչ չի կատարվում. այն նախկինի պես պինդ է մնում: Փոփոխությունները սկսում են տեղի ունենալ 0°C -ում: Այդ պահից սառույցը սկսում է հալչել՝ վերածվելով ջրի, և մինչև ամբողջ սառույցը ջուր չդառնա, նրա ջերմաստիճանն անփոփոխ է մնում: Փորձանոթում նյութի ջերմաստիճանը կսկսի նորից բարձրանալ այն բանից հետո միայն, երբ նրանում միայն ջուր լինի: Երբ ջուրը տաքանա մինչև 20°C, անջատենք այրոցը:

Եթե կառուցենք փորձանոթի նյութի ջերմաստիճանի՝ ժամանակից կախվածության գրաֆիկը, ապա կստանանք մի գիծ, որը պատկերված է նկար 4-ում:

Այս գրաֆիկի AB հատվածը նկարագրում է սառույցի −20− ից մինչև 0°Cտաքանալը: Տաք կոլբայի հետ շփման շնորհիվ սառույցի մոլեկուլների միջին

կինետիկ էներգիան մեծանում է, և սառույցի ջերմաստիճանը բարձրանում է: BC հատվածում ամբողջ էներգիան, որը ստանում է փորձանոթի պարունակությունը, ծախսվում է սառույցի բյուրեղային ցանցի քայքայման վրա. նրա մոլեկուլներն այնպիսի դասավորություն են ստանում, որի դեպքում նյութը հեղուկ է դառնում: Այդ ընթացքում մոլեկուլների միջին կինետիկ էներգիան անփոփոխ է մնում: Այդ պատճառով էլ անփոփոխ է մնում նաև նյութի ջերմաստիճանը: CDհատվածը նկարագրում է սառույցի հալումից առաջացած ջրի տաքանալը:

Այն ջերմաստիճանը, որի դեպքում նյութը հալչում է, կոչվում է հալման ջերմաստիճան:

Այրոցից էներգիա ստանալով՝ ջրի մոլեկուլները սկսում են ավելի ու ավելի արագ շարժվել: Դրանց միջին կինետիկ էներգիան մեծանում է, և ջրի ջերմաստիճանը բարձրանում է:

Նկար 5-ում պատկերված է հակառակ պրոցեսի գրաֆիկը: Սկզբում ջուրը, էներգիա հաղորդելով, սառչում է 20-ից մինչև 0 °: Այդ ընթացքում նրա մոլեկուլները աստիճանաբար սկսում են ավելի դանդաղ շարժվել: 00°C-ում նրանք սկսում են որոշակի կարգով դասավորվել՝ ձևավորելով սառույցի բյուրեղային ցանցը: Քանի որ այս պրոցեսը, որը կոչվում է բյուրեղացում, չի ավարտվել, նյութի ջերմաստիճանը չի փոփոխվի:

Այն ջերմաստիճանը, որի դեպքում նյութը պնդանում է (բյուրեղանում է), կոչվում է այդ նյութի բյուրեղացման ջերմաստիճան:

Գրաֆիկից (տե՛ս նկ. 5) երևում է, որ ջերմաստիճանը, որի դեպքում ջուրը վերածվում է սառույցի, համընկնում է այն ջերմաստիճանին, որի դեպքում սառույցը դառնում է ջուր: Սա պատահական փաստ չէ:

Ուշադրություն

Փորձերը ցույց են տալիս, որ ամեն մի նյութ բյուրեղանում և հալչում է նույն ջերմաստիճանում:

Տարբեր նյութերի հալման (և պնդացման) ջերմաստիճանները կարելի է գտնել համապատասխան աղյուսակներում խնդրագրքերում և դասագրքերում: Այդ աղյուսակից երևում է, որ որոշ նյութեր (ասենք՝ ջրածինը և թթվածինը) հալվում և պնդանում են խիստ ցածր, մյուսները (ասենք՝ օսմիումը և վոլֆրամը)՝ շատ բարձր ջերմաստիճանների պայմաններում:

1650 °C-ից բարձր ջերմաստիճանում հալվող մետաղները կոչվում են դժվարահալ (տիտան, քրոմ, մոլիբդեն և այլն): Դրանցից հալման ամենաբարձր ջերմաստիճանն ունի վոլֆրամը (մոտավորապես 3400°C): Դժվարահալ մետաղները և դրանց միացություններն օգտագործում են ինքնաթիռաշինության մեջ, հրթիռային և տիեզերական տեխնիկայում, ատոմային էներգետիկայում և այլն:

Ուշադրություն

Հալվելիս նյութը էներգիա է ստանում: Բյուրեղացման ընթացքում այն, ընդհակառակը, էներգիա է տալիս շրջապատող միջավայրին: Բյուրեղացման ժամանակ անջատվող էներգիան ստանալով՝ միջավայրը տաքանում է: Սա շատ լավ հայտնի է բազմաթիվ թռչունների: Դրա համար էլ ձմռան սառնամանիքին նրանց կարելի է տեսնել գետերի և լճերի սառցակալած մակերևույթին նստած: Բանն այն է, որ սառույցի առաջացման ժամանակ անջատվող էներգիայի շնորհիվ սառույցի վրայի օդը մի քանի աստիճանով ավելի տաք է լինում, քան անտառում՝ ծառերի վրա, և թռչունները դրանից օգտվում են:

Մարմնի  հալման համար անհրաժեշտ և բյուրեղացման ընթացքում  նրանցից անջատվող ջերմաքանակը

Ուշադրություն

Հալման ընթացքում մարմնի ջերմաստիճանը չի փոփոխվում: Այդ դեպքում նրա ստացած ամբողջ էներգիան ծախսվում է բյուրեղային ցանցը քայքայելու և մարմնի մոլեկուլների պոտենցիալ էներգիան մեծացնելու վրա:

Փորձով նույն զանգվածով տարբեր նյութերի հալման պրոցեսն ուսումնասիրելով՝ կարելի է նկատել, որ դրանք հեղուկի վերածելու համար տարբեր ջերմաքանակ է հարկավոր: Օրինակ՝ 1կգ սառույցը հալելու համար անհրաժեշտ է ծախսել 332կՋ էներգիա, իսկ 1 կգ կապարը հալելու համար՝ 25 կՋ:

Ֆիզիկական այն մեծությունը, որը ցույց է տալիս, թե ինչ ջերմաքանակ է անհրաժեշտ հալման ջերմաստիճանում գտնվող

1 կգ բյուրեղային նյութը նույն  ջերմաստիճանի հեղուկի վերածելու համար, կոչվում է հալման տեսակարար ջերմություն:

Ուշադրություն

Հալման տեսակարար ջերմությունը չափում են ջոուլը բաժանած կիլոգրամով (Ջ/կգ) և նշանակում հունական λ(լամբդա) տառով. λ-ն հալման տեսակարար ջերմությունն է:

Ուշադրություն

 Նյութի բյուրեղացման ընթացքում մոլեկուլների պոտենցիալ էներգիան նվազում է, և շրջակա միջավայր է արձակվում նույն ջերմաքանակը (ըստ մոդուլի), ինչքան կլանվում է նրա հալման ընթացքում: Ուստի, օրինակ, 1 կգ ջրի սառեցման ժամանակ անջատվում է այն նույն 332 կՋ էներգիան, որն անհրաժեշտ է նույն զանգվածով սառույցը ջրի վերածելու համար:

Տարբեր նյութերի հալման տեսակարար ջերմության արժեքները տրված են հավելված 3-ում: Այդ աղյուսակից երևում է, որ օրինակ, պղնձի հալման տեսակարար ջերմությունը՝

λ=2,1⋅105Ջ/կգ: Այս թիվը ցույց է տալիս, որ 1 կգ պղինձը հալելու համար պահանջվում է ծախսել 2,1⋅105 Ջ էներգիա:

Ուշադրություն

 Նույն ջերմաքանակը (ըստ մոդուլի) կանջատվի 1 կգ հեղուկ պղնձից նրա բյուրեղացման ընթացքում:

2 կգ պղինձ հալելու համար կպահանջվի երկու անգամ ավելի էներգիա, 3 կգ-ի համար՝ երեք անգամ ավելի և այլն:

Հալման ջերմաստիճանում կամայական զանգվածով բյուրեղային մարմնի հալման համար անհրաժեշտ ջերմաքանակը գտնելու համար պետք է այդ մարմնի հալման տեսակարար ջերմությունը բազմապատկել նրա զանգվածով.

Q=λm (1)

Ուշադրություն

Մարմնից անջատված ջերմաքանակը համարվում է բացասական: Ուստի mզանգվածով նյութի բյուրեղացման ընթացքում անջատվող ջերմաքանակը հաշվելիս պետք է օգտվել նույն բանաձևից, սակայն «մինուս» նշանով.

Q=−λm(2)

Ուշադրություն

Պետք է հիշել, որ (1) և (2) բանաձևերը կարելի է կիրառել միայն այնպիսի մարմինների նկատմամբ, որոնք արդեն գտնվում են իրենց հալման ջերմաստիճանում: Եթե մարմնի ջերմաստիճանը տարբերվում է իր հալման ջերմաստիճանից, ապա նախապես պետք է հաշվել այն ջերմաքանակը, որն անհրաժեշտ է մարմնի տաքացման համար, կամ որն անջատվում է մարմնից նրա սառեցման դեպքում:

Գոլորշիացում և խտացում

Շոգեգոյացման դեպքում նյութը հեղուկ վիճակից վերածվում է գազայինի (գոլորշու): Գոյություն ունի շոգեգոյացման երկու տեսակ՝ գոլորշացում և եռում:

Գոլորշացումը շոգեգոյացում է, որը տեղի է ունենում հեղուկի ազատ մակերևույթից:

Ցանկացած հեղուկի մոլեկուլները գտնվում են անընդհատ և անկանոն շարժման մեջ, ընդ որում  դրանց մի մասն ավելի արագ է շարժվում, մյուսներն՝ ավելի դանդաղ: Հեղուկից դուրս թռչելուն դրանց խանգարում են միմյանց միջև գործող ձգողության ուժերը: Բայց եթե ջրի մակերևույթին հայտնվի բավականին մեծ կինետիկ էներգիա ունեցող մոլեկուլ, ապա նրան կհաջողվի հաղթահարել միջմոլեկուլային ձգողության ուժերը, և դուրս կթռչի հեղուկից: Նույնը տեղի կունենա մեկ այլ արագաշարժ մոլեկուլի հետ, նաև երկրորդի, երրորդի, և այդպես շարունակ: Դուրս թռչելով՝ այս մոլեկուլները հեղուկի վրա գոլորշի են առաջացնում: Այս գոլորշու առաջացումն էլ հենց գոլորշացումն է:

Քանի որ գոլորշացման ժամանակ հեղուկից դուրս են թռչում առավել արագաշարժ մոլեկուլները, ապա հեղուկի մեջ մնացած մոլեկուլների ներքին կինետիկ էներգիան աստիճանաբար սկսում է նվազել: Դրա հետևանքով

գոլորշացող հեղուկի ջերմաստիճանն իջնում է, հեղուկը սառչում է:

Հենց այդ պատճառով է, որ մարդը թաց հագուստով ավելի է մրսում, քան չոր հագուստով (մանավանդ քամու ժամանակ):

Եթե ջուր լցնենք բաժակի մեջ և թողնենք սեղանին, ապա չնայած գոլորշացմանը, այն չի կարող անընդհատ սառչել մինչև սառցակալելը: Ի՞նչն է դրան խանգարում: Պատասխանը շատ պարզ է. բաժակը շրջապատող տաք օդի հետ ջրի ջերմափոխանակությունը:

Գոլորշացման ընթացքում հեղուկի սառչելն ավելի ակնհայտ է այն դեպքում, երբ գոլորշացումը բավական արագ է կատարվում (այնպես, որ հեղուկը, շնորհիվ շրջապատող միջավայրի հետ ջերմափոխանակության, չի հասցնում վերականգնել իր ջերմաստիճանը): Արագ են գոլորշանում ցնդող հեղուկները, որոնց միջմոլեկուլային ձգողականությունը փոքր է, օրինակ՝ եթերը, սպիրտը, բենզինը: Եթե այդ հեղուկից կաթեցնենք մեր ձեռքին, սառնություն կզգանք: Ձեռքի մակերևույթից գոլորշանալով՝ այդպիսի հեղուկը կսկսի սառչել և որոշ ջերմաքանակ վերցնել ձեռքից:

Ուշադրություն

Հասարակ փորձերի միջոցով հեշտորեն կարելի է պարզել, որ գոլորշացման արագությունը մեծանում է հեղուկի ջերմաստիճանի բարձրացման, ինչպես նաև նրա ազատ մակերևույթի մակերեսի մեծացման և քամու առկայության դեպքերում:

Ուշադրություն

Ինչու՞ է քամու առկայության դեպքում հեղուկն ավելի արագ գոլորշանում: Բանն այն է, որ գոլորշացման հետ միաժամանակ հեղուկի մակերևույթին տեղի է ունենում նաև հակառակ պրոցեսը՝ խտացումը: Այն տեղի է ունենում այն պատճառով, որ գոլորշու մոլեկուլների մի մասը, անկանոն ձևով տեղաշարժվելով հեղուկի վերևում, դարձյալ վերադառնում է դեպի հեղուկը: Իսկ քամին քշում է հեղուկից դուրս թռած մոլեկուլները և չի թողնում, որ դրանք հետ դառնան:

Խտացումը կարող է տեղի ունենալ նաև այն ժամանակ, երբ գոլորշին չի շփվում հեղուկի հետ: Հենց խտացմամբ է բացատրվում ամպերի առաջացումը. Երկրի վրա բարձրացող ջրային գոլորշու մոլեկուլները մթնոլորտի ավելի սառը շերտերում խմբավորվում են ջրի մանր կաթիլների, որոնց կուտակումներն էլ հենց ամպերն են:

 

Օրինակ

Մթնոլորտում ջրային գոլորշու խտացման հետևանք են նաև անձրևն ու ցողը:

Ուշադրություն

Գոլորշացման ժամանակ հեղուկը սառչում է և դառնալով ավելի սառը, քան շրջապատող միջավայրն է՝ սկսում է կլանել նրա էներգիան: Իսկ խտացման դեպքում, ընդհակառակը, տեղի է ունենում որոշ ջերմաքանակի փոխանցում շրջապատող միջավայրին, և նրա ջերմաստիճանը մի փոքր բարձրանում է:

    

 Եռում  

Ուշադրություն

Ի տարբերություն գոլորշացման, որը տեղի է ուենում հեղուկի ցանկացած ջերմաստիճանում, շոգեգոյացման մյուս տեսակը՝ եռումը, հնարավոր է միայն միանգամայն որոշակի (տվյալ ճնշման դեպքում) ջերմաստիճանի՝ եռման ջերմաստիճանի դեպքում:

Օրինակ

Դիտարկենք այս երևույթը փորձի միջոցով: Սկսենք տաքացնել բաց փորձանոթի մեջ լցված ջուրը՝ պարբերաբար չափելով դրա ջերմաստիճանը: Որոշ ժամանակ անց մենք կտեսնենք, որ անոթի հատակն ու պատերը պատվում են պղպջակներով (նկ. 2 ա): Դրանք առաջանում են օդի այն մանրագույն պղպջակների ընդարձակման արդյունքում, որոնք գոյություն ունեն անոթի ամբողջովին չթրջված պատերի փոսիկներում և մանր ճեղքերում: Ջերմաստիճանի բարձրացմանը զուգընթաց մեծանում է ջրի գոլորշացման ինտենսիվությունը այդ պղպջակների ներսում: Ուստի ավելանում է ջրային գոլորշու քանակությունը, իսկ դրա հետ մեկտեղ մեծանում է պղպջակների ներսի ճնշումը: Երբ ջրի ստորին շերտերի ջերմաստիճանը մոտենում է 100°C-ի, պղպջակների ներսում ճնշումը հավասարվում է դրանց շուրջը եղած ճնշմանը, որից հետո պղպջակները սկսում են ընդարձակվել: Պղպջակների ծավալի մեծացման հետ աճում է նաև նրանց վրա ազդող դուրս հրող (արքիմեդյան) ուժը: Այդ ուժի ազդեցությամբ առավել խոշոր պղպջակները պոկվում են անոթի պատերից և բարձրանում  վեր: Եթե ջրի վերին շերտերը դեռ չեն հասցրել տաքանալ մինչև 100°C-ը, ապա այդպիսի (ավելի սառը) ջրում պղպջակների ներսի ջրային գոլորշու մի մասը խտանում և կրկին ջուր է դառնում. այդ դեպքում փոքրանում են պղպջակների չափերը, և ծանրության ուժը ստիպում է դրանց նորից իջնել ներքև: Այստեղ դրանք դարձյալ ընդարձակվում են և կրկին լողում վերև: Ջրի ներսում պղպջակների փոփոխական մեծացումն ու փոքրացումն ուղեկցվում են նրանում բնորոշ ձայնային ալիքների առաջացմամբ. եռացող ջուրն «աղմկում է»: Երբ ամբողջ ջուրը տաքանում է մինչև100°C, վերև բարձրացած պղպջակներն այլևս չեն փոքրանում, այլ պայթում են ջրի մակերևույթին՝ դուրս նետելով գոլորշին (նկ. 2, բ): Առաջանում է յուրահատուկ բլթբլթոց, ջուրը եռում է:

 

Եռում է կոչվում ինտենսիվ շոգեգոյացումը, որի դեպքում հեղուկի ներսում աճում և վերև են բարձրանում գոլորշու պղպջակները:

Դա սկսվում է այն բանից հետո, երբ պղպջակների ներսում ճնշումը հավասարվում է շրջապատող հեղուկի ճնշմանը:

Ուշադրություն

Եռման ժամանակ հեղուկի և նրա վրայի գոլորշու ջերմաստիճանը չի փոխվում: Այն անփոփոխ է մնում այնքան ժամանակ, քանի դեռ ամբողջ հեղուկը չի եռացել վերջացել:

Այն ջերմաստիճանը, որի դեպքում հեղուկը եռում է, կոչվում է եռման ջերմաստիճան:  

Եռման ջերմաստիճանը կախված է հեղուկի ազատ մակերևույթի վրա ազդող ճնշումից : 

Այդ ճնշումը մեծացնելու դեպքում հեղուկի մեջ պղպջակների աճն ու վերելքը սկսվում են ավելի բարձր ջերմաստիճանում, իսկ ճնշումը փոքրացնելու դեպքում՝ ավելի ցածր ջերմաստիճանում:

Նորմալ մթնոլորտային ճնշման դեպքում նյութերի եռման ջերմաստիճանները կարելի է գտնել խնդրագրքերում, դասագրքում, համացանցում:

Ուշադրություն

Բոլորին հայտնի է, որ ջուրը եռում է 100 °C-ում: Բայց պետք է հիշել, որ դա ճշմարիտ է միայն նորմալ մթնոլորտային ճնշման դեպքում (մոտավորապես

101 կՊա): Ճնշումը մեծացնելու դեպքում ջրի եռման ջերմաստիճանը բարձրանում է:

Այսպես, օրինակ՝ շուտեփուկ կաթսաներում կերակուրը եփում են մոտ 200 կՊա ճնշման տակ: Ջրի եռման ջերմաստիճանն այդ դեպքում հասնում է 120°C-ի: Այդպիսի ջերմաստիճանի ջրում «եփումը» շատ ավելի արագ է  տեղի ունենում, քան սովորական եռացող ջրում: Դրանով է բացատրվում «շուտեփուկ» անվանումը: Եվ, հակառակը, ճնշումը փոքրացնելիս ջրի եռման ջերմաստիճանն իջնում է 100 °C-ից: Օրինակ՝ լեռնային շրջաններում (3 կմ բարձրության վրա, որտեղ մթնոլորտային ճնշումը 70 կՊա է) ջուրը եռում է 90°C-ում: Ուստի այդ շրջանների բնակիչներին եռման ջրի օգտագործմամբ կերակուր պատրաստելու համար ավելի շատ ժամանակ է պահանջվում, քան հարթավայրերի բնակիչներին: Իսկ այդպիսի եռացող ջրում հավի ձու եփելն ընդհանրապես հնարավոր չէ, քանի որ սպիտակուցը 100°C-ից ցածր ջերմաստիճանում չի պնդանում:

Հեղուկի եռման ջերմաստիճանի ցածր լինելը կարող է նաև օգտակար դեր ունենալ: Այսպես, օրինակ՝ մթնոլորտային նորմալ ճնշման դեպքում հեղուկ ֆրեոնը եռում է մոտավորապես 30

°C -ում: Իսկ ճնշումը փոքրացնելու միջոցով կարելի է ֆրեոնի եռման ջերմաստիճանը իջեցնել 0°C-ից: Սա օգտագործվում է սառնարանում: Կոմպրեսորի աշխատանքի շնորհիվ սառնարանում ցածր ճնշում է առաջանում, և ֆրեոնը սկսում է վերածվել գոլորշու՝ կլանելով խցիկի պատերի ջերմությունը: Սրա շնորհիվ է տեղի ունենում սառնարանի ներսում ջերմաստիճանի իջեցումը:

Աղյուսակներում կարելի է տեսնել, որ  մթնոլորտային նույն ճնշման դեպքում ինչ մեծ տարբերություններ կարող են լինել տարբեր նյութերի եռման ջերմաստիճանների միջև:

 

Շոգեգոյացման համար անհրաժեշտ և խտացման դեպքում անջատվող ջերմաքանակը

Եթե եռացող ջրով անոթը վերցնենք ջեռուցիչից (տե՛ս նկ. 2), ապա ջրի եռումն արագ կդադարի: Ջրի ջերմաստիճանը կսկսի նվազել, և որոշ ժամանակ անց այն կդառնա այնպիսին, ինչպիսին նրան շրջապատող օդի ջերմաստիճանն է:

Որպեսզի ջուրը շարունակի եռալ, նրա ջերմաստիճանը պետք է անփոփոխ մնա: Իսկ դրա համար ջուրն անընդհատ պետք է բավարար ջերմաքանակ ստանա: Միայն այդ դեպքում այն կշարունակի եռալ, և դա կավարտվի այն ժամանակ, երբ ամբողջ ջուրը կվերածվի գոլորշու:

Փորձերով ապացուցվել է, որ 1 կգ ջուրը (եռման ջերմաստիճանում) ամբողջովին գոլորշի դարձնելու համար անհրաժեշտ է ծախսել 2,3 ՄՋ էներգիա: Նույն զանգվածով ուրիշ հեղուկների լրիվ գոլորշացման համար պահանջվում է այլ ջերմաքանակ: Օրինակ՝ սպիրտի դեպքում այն կազմում է 0,9 ՄՋ:

 

Ֆիզիկական այն մեծությունը, որը ցույց է տալիս, թե հաստատուն ջերմաստիճանում ինչ ջերմաքանակ է անհրաժեշտ 1 կգ հեղուկի գոլորշացման համար,կոչվում է շոգեգոյացման տեսակարար ջերմություն:

Շոգեգոյացման տեսակարար ջերմությունը նշանակում են r տառով և չափում են ջոուլը բաժանած կիլոգրամով (Ջ/կգ). Շոգեգոյացման տեսակարար ջերմությունը ևս աղյուսակային մեծություն է, այն կարելի է գտնել դասագրքից, խնդրագրքից, համացանցից:

Այդտեղից երևում է, որ օրինակ, եթերի շոգեգոյացման տեսակարար ջերմությունը հավասար է \(0,4

· 106 Ջ/կգ)\ -ի: Այս թիվը ցույց է տալիս, որ 1կգ եթերը (նրա եռման ջերմաստիճանում) գոլորշու վերածվելու համար անհրաժեշտ է ծախսել 0,4· 106 Ջ էներգիա: Նույն (ըստ մոդուլի) ջերմաքանակը կանջատվի նույն զանգվածն ու ջերմաստիճանն ունեցող եթերի գոլորշուց դրա խտացման արդյունքում:

2 կգ հեղուկի գոլորշացման համար պահանջվող ջերմաքանակը երկու անգամ ավելի կլինի, 3 կգ հեղուկի համար՝ երեք անգամ ավելի և այլն:

Կամայական m զանգված ունեցող և եռման ջերմաստիճանում գտնվող հեղուկի գոլորշացման համար անհրաժեշտ ջերմաքանակը գտնելու համար պետք է այդ հեղուկի շոգեգոյացման տեսակարար ջերմությունը բազմապատկել նրա զանգվածով՝ Q=rm(1)

Եռման ջերմաստիճանում m զանգված ունեցող գոլորշու խտացումից անջատվող ջերմաքանակը որոշվում է նույն բանաձևով, սակայն «մինուս» նշանով.

                                                                                                                            Q = −rm(2)

Ձայնային ալիքներ

Առաձգական ալիքները, որոնք տարածվում են օդում, ինչպես նաև` հեղուկներում և պինդ մարմիններում, անտեսանելի են: Սակայն որոշակի այմաններում դրանք կարելի է լսել

Օրինակ

Մամլակի մեջ սեղմենք երկար պողպատյա քանոնը: Եթե քանոնի մեծ մասը գտնվի մամլակից վերև (տե՛ս նկար ա), ապա այն տատանելով` չենք լսի նրանից առաջացող ալիքների ձայնը, եթե կարճացնենք մամլակից վեր գտնվող մասը և դրանով իսկ մեծացնենք նրա տատանումների հաճախությունը, կհայտնաբերենք, որ քանոնը ձայն է արձակում (տե՛ս նկար բ):

Այն առաձգական ալիքները, որոնք կարող են մարդու մոտ լսողական զգացողություն առաջացնել, կոչվում են ձայնային ալիքներ կամ պարզապես ձայն:

Մարդու ականջն ընդունակ է ընկալել մոտավորապես 16 Հց-ից մինչև 20 կՀց հաճախությամբ առաձգական ալիքները: Դրա համար էլ 16 Հց-ից մինչև 20 կՀց տիրույթում ընկած հաճախությունները կոչվում են ձայնային: Ցանկացած մարմին, որ տատանվում է ձայնային հաճախությամբ, ձայնի աղբյուր է, քանի որ նրան շրջապատող միջավայրում առաջանում են նրանից տարածվող ձայնային ալիքներ:

Հերց(1 Հց—ով արտահայտվում է պարբերաբար կրկնվող գործողության այնհաճախությունը, երբ այն կատարվում է վայրկյանը մեկ։Համապատասխանաբար, օրինակ, 10 Հց—ը նշանակում է, որ գործողությունըկատարվում է վայրկյանում տասը անգամ։)

Կենդանիները որպես ձայն ընկալում են այլ հաճախությունների ալիքներ: Դրանք կարող ես տեսնել գծապատկերում:

Գոյություն ունեն ձայնի բնական և արհեստական աղբյուրներ: Ձայնի արհեստական աղբյուրներից մեկը կամերտոնն է

Կամերտոն(Կամերտոն (գերմ. Kammerton), երկմատնյակ, ձայնի աղբյուր։

Ս—աձև մետաղե ձող է, ամրացվում է այնպես, որ ծայրերը (ոտնակները) կարողանան ազատ տատանվել։ Կամերտոնի առավել ինտենսիվտատանումները տեղի են ունենում ոտնակներով անցնող հարթության մեջ։Ձայնի ճառագայթումն ուժեղացնելու նպատակով ոտնակիներբեմն դիաֆրագմա են ամրացնում կամ կամերտոնըզուգակցում ռեզոնանսային արկղիկի (մի կողմից բաց, հիմնականում փայտե ուղղանկյուն արկղիկ, որի վրա տեղավորում ենկամերտոնը) հետ։ Վերջինիս չափերն այնպես են ընտրում, որ նրանումպարփակված օդի ծավալի սեփական տատանումների հաճախականությունը համընկնի կամերտոնի տատանումների հաճախականությանը(տես Ռեզոնանս)։ Երաժշտության մեջ կամերտոնը ծառայում է ձայնիբարձրության չափօրինակ՝ երաժշտական գործիքները լարելիսև երգեցողության համար։ Տեխնիկայում կամերտոնը կիրառվում էտառատպիչ հեռագրական ապարատների աշխատանքը համաժամանակդարձնող ցածրահաճախային գեներատորներում, իբրև կայունհաճախականության աղբյուր ժամանակը չափող սարքերում և այլուր։Կամերտոններն առավել հաճախ պատրաստում են էլինվարից, որի առաձգականությունը ջերմաստիճանի փոփոխության դեպքում համարյաչի փոխվում։

Կամերտոնի արձակած ձայնն ուժեղացնելու համար նրա բռնիչն ամրացնում են փայտե արկղիկի վրա, որի մի կողմը բաց է Այս արկղիկն անվանում են ռեզոնատոր: Ձայնի աղբյուր կարող են լինել ոչ միայն տատանվող պինդ մարմինները, այլև որոշ երևույթներ՝ պայթյունը, հրացանի գնդակի թռիչքը, քամու ոռնոցը և այլն):

Տատանողական Շարժում

Ռեակտիվ շարժում

Երկու մարմինների փոխազդեցության արդյունքի վերլուծությունը իմպուլսի պահպանման օրենքի տեսանկյունից ծնել է մի գաղափար, որի գործնական կիրառությունը հետագայում հսկայական դեր է խաղացել քաղաքակրթության զարգացման գործում: Բերենք մի օրինակ.

Լճափին կայանած նավակից զբոսաշրջիկը m զանգվածով ուսապարկը հորիզոնական ուղղված u արագությամբ նետում է դեպի ափը` նրան հաղորդելով mu⃗ իմպուլս (տե՛ս նկար):

 Նավակի, զբոսաշրջիկի և ուսապարկի ընդհանուր զանգվածը նշանակենք M-ով: Այդ մարմինները գործնականում կազմում են փակ համակարգ, որովհետև նրանց վրա արտաքին ազդեցությունները (Երկրի ձգողության և ջրի կողմից ազդող արքիմեդյան ուժերը) համակշռված են: Ուրեմն այդ համակարգի իմպուլսը պահպանվում է: Մինչ ուսապարկը նետելը այն եղել է զրո: Որպեսզի ուսապարկը նետելուց հետո էլ համակարգի իմպուլսը լինի զրո, համակարգի մնացած մասը (նավակը և զբոսաշրջիկը), որի զանգվածը դառնում է M−m, պետք է սկսի շարժվել այնպիսի v⃗

արագությամբ, որ ուսապարկի և այդ մասի իմպուլսների գումարը լինի զրո.

mu⃗+(M−m)v⃗=0, որտեղից  v⃗=−mu⃗M−m

Այս բանաձևում «−» նշանը ցույց է տալիս, որ նավակը շարժվում է ուսապարկի շարժման հակառակ ուղղությամբ, իսկ նրա արագության մոդուլը որոշվում է  v=mu/(M−m) բանաձևով: Բանաձևից երևում է, որ համակարգի արագությունը կարելի է մեծացնել՝ մեծացնելով նետվող մարմնի զանգվածը և նետման արագությունը:

Ռեակտիվ շարժում, անվանում են այն շարժումը, որի դեպքում մարմնից որոշակի արագությամբ նրա մի մասի անջատման հետևանքով մնացած մասը շարժվում է հակառակ ուղղությամբ։ Մարմնից անջատված մասը կարող է լինել ինչպես պինդ մարմին, այնպես էլ հեղուկ կամ գազ։ Հեղուկի արտանետման դեպքում առաջացող ռեակտիվ շարժումը կարելի է դիտել տարբեր տեսակի փորձերով։ Նյուտոնի օրենքները թույլ են տալիս բացատրել այդ շարժումը։

Ի տարբերություն շարժման մյուս տեսակների` ռեակտիվ շարժումն առաջանում է առանց շրջապատի մարմինների հետ փոխազդեցության: Դրա պատճառը համակարգի առանձին մասերի փոխազդեցությունն է:

Ռեակտիվ շարժման սկզբունքով են աշխատում ռեակտիվ շարժիչները, որոնք տեղադրված են ինքնաթիռներում և հրթիռներում:

Նյուտոնի օրենքները

Առաջին օրենք

Ամեն մի մարմին շարունակում է պահպանել դադարի կամ հավասարաչափ ուղղագիծ շարժման վիճակը, քանի դեռ հարկադրված չէ փոփոխել այդ վիճակը կիրառված ուժերի ազդեցությամբ։

Երկրորդ օրենք

Շարժման քանակի (իմպուլսի) փոփոխությունը համեմատական է կիրառված շարժիչ ուժին և տեղի է ունենում այն ուղղի ուղղությամբ, որով ազդում է ուժը։

Երրորդ օրենք

Ազդումը միշտ ունի հավասար և հակադիր հակազդում, այլ կերպ, երկու մարմինների փոխազդեցությունները միմյանց հավասար են և հակառակ ուղղված։ F 1,2 = F 2,1

1.ինչ է մեխանիկական շարժումը:

Մեխանիկական շարժումը մարմնի դիրքի փոփոխությունն է տարածության մեջ ժամանակի ընթացքում։

2.մեխանիկայի որ բաժինն  են անվանում կինեմատիկա:

Կինեմատիկա են անվանում, այն բաժինը, որն ուսումնասիրում է մարմինների շարժումը, առանց մարմինների զանգվածներն ու դրանց վրա ազդող ուժերը հաշվի առնելու:

3.ինչն են անվանում նյութական կետ:

Նյութական կետ են անվանում զանգված ունեցող այն մարմինը, որի չափերը անվերջ փոքր են այլ մարմինների կամ հեռավորությունների համեմատ և կարելի է անտեսել:

4.ինչն են անվանում շարժման հետագիծ(թվարկել տեսակները ):

Շարժման հետագիծը այն գիծն է, որը ցույց է տալիս մարմնի շարժման ճանապարհը: Տեսակները՝ ուղղագիծ և կորագիծ: 

5.ինչն են անվանում մարմնի անցած ճանապարհ:

Մարմնի անցած ճանապարհը որոշակի ժամանակամիջոցում անցած հետագծի երկարությունն է:

6.ինչով է տարբերվում հետագիծը մարմնի անցած ճանապարհից:

Մարմնի հետագիծը այն գիծն է, որով շարժվել է մարմինը, իսկ մարմնի անցած ճանապարհը որոշակի ժամանակամիջոցում անցած հետագծի երկարությունն է:

7.որ շարժումն են անվանում հավասարաչափ և որը ՝անհավասարաչափ:

Հավասարաչափ շարժման ժամանակ մարմինը հավասար ժամանակամիջոցում անցնում է հավասար ճանապարհ, իսկ անհավասարաչափ շարժման ժամանակ մարմինը անհավաարաչափ ժամանակամիջոցում անցնում է անհավասարաչափ ճանապարհ:

8.որ մարմինն են անվանում հաշվարկման մարմին:

Հաշվարկման մարմին կոչվում է այն մարմինը, որի նկատմամբ դիտարկում են այլ մարմինների դիրքերը։

9.Որ շարժումն է կոչվում անհավասարաչափ:Բերել օրինակներ:

Անհավասարաչափ է կոչվում այն շարժումը, որի ընթացքում հավասար ժամանակամիջոցում մարմինը անցնում է անհավասար ճանապարհներ: Օրինակ՝ կանգառից հեռացող ավտոբուսը, վայրէջք կատարող ինքնաթիռը և այլն:

10.Սահմանել անհավասարաչափ շարժման միջին արագություն:

Այն ֆիզիկական մեծությունը, որը հավասար է մարմնի հետագծի երկարության և այդ անցնելու ժամանակի հարաբերությանը, կոչվում է միջին արագություն:

11.Գրել միջին արագության բանաձևը:

Vմիջ=St (1)  

12.Ինչ ֆիզիկական իմաստ ունի անհավասարաչափ շարժման միջին արագությունը:

Մարմնի անցած ճանապարհի և այդ ճանապարհն անցնելու ժամանակի հարաբերությունն անվանում են մարմնի անհավասարաչափ շարժման միջին արագություն:

13.Ինչ է ակնթարթային արագությունը:

Ժամանակի տվյալ պահին մարմնի արագությունը կոչվում է ակնթարթային արագություն:

Լաբարատոր աշխատանք

Թեման՝գազի ճնշման դիտում,ուսումնասիրում,փորձի միջոցով։

Նպատակ՝մի քանի փորձերի միջոցով համոզվել,որ գազում ճնշում կա թո ոչ,եթե կա ապա այն ինչով է պայմանավորված և գազը բնութագրող մեծություններից գազի ճնշումը ինչպես է փոփոխվում։

Փորձ առաջին,Գազի ճնշում

Անհրաժեշտ սարքեր և նյութեր․փուչիկ,թել,զանգ,օդահան պոմպ,

Փորձի ընթացքը․

Փուչիկը բերանը նիհարած վիճակում փուչկի բերանը կապեցի թելով,փուչիկը մեջ կա պա է փոքր քանակությամբ օդ,այն դրեցի օդահան պոմպի զանգի տակ և սկսեցի օդը զանգի տակից հանել։

Եզրակաթություն,երբ օդահան զանգակի տակից սկսեցինք օդը հանել,փուչիկները սկսեցին փքվել կարևոր է այն,որ փուչիկները փքվում էին գնդաձև ,դա այն պատճառով է,որ մոլեկուլների հարվածները հավասարաչափ էին,իսկ հիմա ինչու էր փքվում,զանգակի մեջ ճնշումը քչանում էր և դրսից հարվածները քչացան,իսկ ներսում չփոխվեցին,այդ պատճառով փուչիկը սկսեց փքվել և այդ փորցից մենք հասկացանք,որ օդի ճնշում կա։  

Երբ օդը նորից ներս թողեցինք փուչիկները միանգամից նիհարեցին,այն պատճառով,որովհետև մոլեկուլների հարվածները ներսում և դրսում հարվածները հավասարվեցին և փուչիկը նիհարեց։

Ճնշում

Ճնշում, , ֆիզիկական մեծություն, որը հավասար է միավոր մակերևույթի մակերեսի  վրա ազդող, այս մակերեսին ուղղահայաց ազդող ուժի  մեծությանը։ Տվյալ կետում ճնշումը որոշվում է, որպես մակերևույթի փոքր մասի վրա ազդող  ուժի նորմալ մասնիկի հարաբերություն մակերևույթի վրա

Գայանե մխիթարյան է 1մաս

Էջ 17-24

Մեխանիկական շարուժում Հավասարաչափ և անհավասարաչափ շարժում

I Ժամանակիմ ընթացքում մարմնի դիրքի  փոփոխության մեկ այլ մարմնի նկատմամբ անվանում են.

Պատասխան `3

II

Այն շարժումը որի դեպքում մարմնի ցանկացած հավասար ժամանակամիջոցներում անցնում է հավասար ճանապարհ:

Պատասխան` 1

III

Շարժվող գնացքի վագոնում նստած ուղևորը որ մարմնների նկատմամբ է գտնվում է դադարի վիճակում վագոնի և վագոնում նստած մյուս ուղևորների

Պատասխան` 1 և 3

IV

t1=0,5ժ

t2=15ր

t3=1ր

S1=60կմ

S2=30կմ

S3=2կմ

V1;V2;V3=?

V1=S1/T1=60կմ/30ր=2կմ/ր

V2=S2/t2=30/15ր=2կմ/ր

V3=S3/t3=2կմ/ր

V1=V2=V3  Պատ`2

Տարբերակ 2 

Էջ 18

I Պատ`2

II Պատ` 1 

III Պատ`1

IV Պատ` 4

Տարբերակ 3

I Պատ`1

II Պատ`2

III Պատ`2

IV Պատ` 1

Տարբերակ 4

I Պատ`2

II Պատ`3

III Պատ`1

IV Պատ` 2

Էջ 19

Հավասարաչափ շարժման արագություն

Արագության միավորը

Միջին արագություն

Տարբերակ 1

I Հավասարաչափ շարժման արագություն անվանում են այն մեծությանը, որը թվապես հավասար է:

Պատ ` 3 միավորի ժամանակում մարմնի անցած ճանապարհին

Էջ 20

II

S=900մ

t=15ր=900վ

______________

Vմիջին-?

V միջ=S/t=(900մ/900վ)=1մ/վ

Պատ`2

III

V=108000կմ/խ

Մ/վ=?

V=108000ԿՄ/Ժ=108000 1000մ/3600վ=30000մ/վ

Պատ`1

IV

t=1ժ=3600վ

S=33,5km=33500m

V=t/s=3600վ/33500մ=9.3մ/վ

V 

?

Տարբերակ 2

I Պատ` 1

II 

S=3կմ

t=10ր

(S/t)=10ր/3կմ=600ր/3000մ=5մ/վ

Պատ`2

III

41760կմ/ժ=11600մ/վ

Պատ`3

IV

S=860

t=3,5ր

_______________

 V=?

V=s/t=860մ:3,5ր=860մ/210վ=4,0273~

Պատ`4,1մ/վ~

V

V1=2400մ/10ր=4մ/վ

V2=1200մ/4ր=5մ/վ

V3=900մ/1ր=15մ/վ

_____________________________

V-միջ

V1+V2+V3=4մ/վ+5մ/վ+15մ/վ=24մ/վ÷3=8մ/վ

Տարբերակ `3

I.?

II

Պատ`2

III

V=61200կմ/ժ

_______________

V-?մ/վ

V=61200կմ/ժ=17000մ/վ

IV

t=10ր=600վ

V=15կմ=15000մ

S=15000մ/600վ=25մ/վ

V

?

Էջ 22

Շարժման ճանապարհ և  ժամանակի հաշվարկը

I

S=250մ

V=5մ/վ

_______________

t-?

t=s/v=250մ/5մ/վ=50վ

Պատ`3

II

t=15վ

V=4մ/վ

__________

S=?

S=t×v=15վ×4մ/վ=60մ

Պատ`4

III

V=60կմ/ժ

t=1,5ժ

_____________

S=?

V×t=s=60կմ/ժ×1,5ժ=90կմ

Պատ`3

IV

t=5վ

V=0,34կմ/վ

________________

S=?

v×t=s=0,34կմ/վ×5վ=1,7կմ=1700մ

V

S=43200կմ

V=8000մ/վ=8կմ/վ

-------------------

t=?

t=s/v=43200կմ/8կմ/վ=5400վ 

Պատ`3

Տարբերակ 2

S=3000մ

V=200մ/վ

____________

t=?

t=s/v=3000մ/200մ/վ=15վ

Պատ`2

II

V=80կմ/ժ

t=4ժ

__________

S=v×t=80կմ/ժ×4ժ=320կմ

Պատ`3

Տանը

I. Պատ`2 100մլ

II.

V=(a-b)÷n=(20-10)÷5=2

Պատ`2.2մլ

III.

(a-b)÷n=70-60÷5=2×3=6

70+6=76

Պատ` 4.76մլ

Տարբերակ 2

I

Պատ`250մլ

II.

(a-b)÷n=(100-50)÷10=5

Պատ` 1.5մլ

III.

 (a-b)÷n=150-100=50÷10=5×3=15+150=165

Պատ`2.165մլ

Տարբերակ 3

I.

Պատ`2.100մլ

II.

(a-b)÷n=20-10=10÷2=5մլ

Պատ` 1.5մլ

II.

Պատ`1.60մլ

Տարբերակ 4

II.

Պատ`1.1000մլ

III.

(a-b)÷n=200-100=100÷10=10մլ

Պատ`3.10մլ

III.

(a-b)÷n=900-800=100÷10=10մլ×4=40+900մլ=940մլ

Պատ`3.940մլ

9. Մարմնի ծավալի որոշումը

Տարբերակ 1

I.

Պատ` 4.10սմ3

II.

(a-b)÷n=500-400=100÷10=10

500-10=490սմ3

Պատ` 2.490սմ3

III.

Պատ` 4.800սմ3

IV.

800-490=310սմ3

Պատ`1.310սմ3

Տարբերակ 2

I.

Պատ`1.10սմ3

II.

Պատ`70սմ3

III.

Պատ`80սմ3

IV

80սմ-70սմ3=10սմ3

 Լաբարատոր աշխատանք

1 Կաթիլի ծավալի որոշումը

Անհրաժեշտ պարագաներ - կաթոցիկ կամ ներարկիչ սանդղակով,

Աշխատանքի ընթացքը-վերձնում եմ որոշում եմ որոշակի ծավալովջուր,կաթոցիկ միջոցով հաշվում եմ, քանի կաթիլ է այն, որից հետո վերձված ջրի ծավալը բաժանում ենք կաթիլների քանակի վրա:

Նախ որոշում եմ ջրի ծավալը:

C=(a-b)/n=(2-1)/5=0.2մլ

C1=c/2=0.1մլ

V1=30մլ

V=v/n=0.05մլ

V=0.05

N=20

1կաթիլի ծավալի=0.05մլ

Եզրակացւոթյուն

Մենք կարող ենք գտնել փոքր տարաների տարոդությունը

Տարբերակ 1 էջ 31

1.C=(a-b)÷n=(600-500)÷10=10մ

C1=+-C/2=10÷2=5մլ

Պատ 4

Ես ունեմ մի քանի անկանոն մարմիներ

C=(a-b)÷n=(40-20)÷10=20÷10=2Մլ

V1=2÷10=0.2մլ

Լաբարատոր աշխատանք

Մխիթարյան մաս առաջին էջ.29

Հեղուկի ծավալի որոշում

Տարբերակ առաջին

1.Vառ=100մլ Պատ`2

2.բարժ,արժ`C=80-70=10÷5=2մլ

Չափ.`C1=C/2=+-2÷2=1մլ

3.

V=76մլ+-1մլ

Տարբերակ

Մարմնի ծավլի որոշում

Էջ.31

1.900-800÷10=100÷10=10մլ Պատ.`4

2.V1490մ3=5մ3 Պատ.`2

3.V2=800սմ3+-5սմ3

4.մարմնի ծավալ V=V2-V=800-490սմ3=310սմ3

Լաբարատոր աշխատանք

Անոթների կամ տարաներ(շշի,սրվակի, բաժակի...)ներսի ծավալ (տարողության որոշու,)

Նպատակ-հասկանալ ինչ է անօթների տարողություները

Անհրաժեշտ պարագաներ և նյութեր-չափագլան, ջուր,տարբեր տեսակի տարաներ:

Աշխատանքի ընթացքը` բաժանման արժեքը c=(a-b)

A-400

B-300

N-10

500-400=100÷10=10մլ

C=10մլ

C1=10÷2=5մլ

Չափ C1=C/2

V1`=100մլ

500-400=V1 100մլ

Սրվակի մեջ, որի ծավալը պետք է վորոշեմ բերնե բերան լցնում եմ ջրոով չափագլանում եղած ծավալը և լցրած միասկին= V2

Սրվակի ծավալը` V=V2-V1

Այս և ալյ

1.

Ֆիզիկական մարմին-ինքնաթիռ,տիեզերանավ,ինքնահոս գրիչ, ավտոմեքենա,

Նյութ-պղինձ, ճեն ապակի,ջուր

2.

ա)փայտյա-աթոռ,սեղանլ,գտալ,տուն

բ)բաժակ-ապակե,երկաթե,կավե

Գթալ-փայտե,ոսկե,երկաթե

3.

Ապակի-ճեն ապակի,աման

Ռետին-գնդակ,անիվ

Փայտյա-պահարան,աթոռ

Պախպատյա-վահան,

Պլաստմասյա-համակարգիչ,ստեղնաշար

4.

Մկրատ-պլասմասա,երկաթ

Բաժակ-կավ,ապակի

Օդափուչիկ-ռետին

Բահ-մետաղ,փայտ

Մատիտ-փայտ,ռետին,գրաֆիտ

5.

Ֆիզիկական մարին -լուսին, մկարտ, սեղան,ուղաթիռ:

  նյութ-կապար,ալյումինի, սպիրտ,սնդիկ,պղինձ, նավթ:

  երևույթ-որոտ,ձյունաբուք, լուսաբաց,բուք,ձյան գալը,եռում,ձյունահորմ,կրակոց,ջրհեղեղ:

6.

Գնդակ տշել,վազել

7.լուցկի վառելը,գազ օջախ

8.երգ լսել,խոսել

9.կայծակ

10.երկրի մագնիտ

11.կրակի վառվելը

12

13.

Լույսային

Ջերմային

2.Տանը չափաժապավենովչափեք ձեր ճաշասենյակիլայնությունն,երկարությունը և հաշվեք սենյակի մակերեսը:

Երկարությունը նշանակեք  a -տառով,

Լայնությունը՝   b- տառով

Մակերեսը ՝S –տառով

Axb=S

A=4,20

B=3,60

S=15,12

Լաբառատոր Աշխատանք

Հեղուկ ծավալ չափում չափանոթի միջոցով

Աշխատանքի նպատակը,սովորել, չափանոթի միջոցով հեուկի ծավալը և անոթների տարողությունները չեփելը:

Անհրաժեշտ սարքեր և նյութեր.չափանոթ,ջրով լցված բաժակ,ոչ մեծ որվակ և այլ անոթներ:

Աշխատանքի նախատարաստում.Ծավալը դա մարմնի կամ հեղուկի զբաղեցված տեղն է:

Որպես ծավամի չափում միավոր ՄՀ ընդունվել է, այն խորհանարդի ծավալը,որի բոլոր կողմերը 1մետր է 1մ3

11.10

(A-b)÷n=c

100-50=50÷25=2մլ

C1=C:2=1մլ

5×2=10մլ

100+10=110մլ

111մլ<V<109մլ

1.

Ֆիզիկական մարմին-ինքնաթիռ,տիեզերանավ,ինքնահոս գրիչ, ավտոմեքենա,

Նյութ-պղինձ, ճեն ապակի,ջուր

2.

ա)փայտյա-աթոռ,սեղանլ,գտալ,տուն

բ)բաժակ-ապակե,երկաթե,կավե

Գթալ-փայտե,ոսկե,երկաթե

3.

Ապակի-ճեն ապակի,աման

Ռետին-գնդակ,անիվ

Փայտյա-պահարան,աթոռ

Պախպատյա-վահան,

Պլաստմասյա-համակարգիչ,ստեղնաշար

4.

Մկրատ-պլասմասա,երկաթ

Բաժակ-կավ,ապակի

Օդափուչիկ-ռետին

Բահ-մետաղ,փայտ

Մատիտ-փայտ,ռետին,գրաֆիտ

5.

Ֆիզիկական մարին -լուսին, մկարտ, սեղան,ուղաթիռ:

  նյութ-կապար,ալյումինի, սպիրտ,սնդիկ,պղինձ, նավթ:

  երևույթ-որոտ,ձյունաբուք, լուսաբաց,բուք,ձյան գալը,եռում,ձյունահորմ,կրակոց,ջրհեղեղ:

6.

Գնդակ տշել,վազել

7.լուցկի վառելը,գազ օջախ

8.երգ լսել,խոսել

9.կայծակ

10.երկրի մագնիտ

11.կրակի վառվելը

12

13.

Լույսային

Ջերմային

Լաբարատոր աշխատանք

Անոթների կամ տարաներ(շշի,սրվակի, բաժակի...)ներսի ծավալ (տարողության որոշու,)

Նպատակ-հասկանալ ինչ է անօթների տարողություները

Անհրաժեշտ պարագաներ և նյութեր-չափագլան, ջուր,տարբեր տեսակի տարաներ:

Աշխատանքի ընթացքը` բաժանման արժեքը c=(a-b)

A-400

B-300

N-10

500-400=100÷10=10մլ

C=10մլ

C1=10÷2=5մլ

Չափ C1=C/2 

V1`=100մլ

500-400=V1 100մլ

Սրվակի մեջ, որի ծավալը պետք է վորոշեմ բերնե բերան լցնում եմ ջրոով չափագլանում եղած ծավալը և լցրած միասկին= V2

Սրվակի ծավալը` V=V2-V1

Այս և ալյ 

1.

Ֆիզիկական մարմին-ինքնաթիռ,տիեզերանավ,ինքնահոս գրիչ, ավտոմեքենա,

Նյութ-պղինձ, ճեն ապակի,ջուր

2.

ա)փայտյա-աթոռ,սեղանլ,գտալ,տուն

բ)բաժակ-ապակե,երկաթե,կավե

Գթալ-փայտե,ոսկե,երկաթե

3.

Ապակի-ճեն ապակի,աման

Ռետին-գնդակ,անիվ

Փայտյա-պահարան,աթոռ

Պախպատյա-վահան,

Պլաստմասյա-համակարգիչ,ստեղնաշար

4.

Մկրատ-պլասմասա,երկաթ

Բաժակ-կավ,ապակի

Օդափուչիկ-ռետին

Բահ-մետաղ,փայտ

Մատիտ-փայտ,ռետին,գրաֆիտ

5.

Ֆիզիկական մարին -լուսին, մկարտ, սեղան,ուղաթիռ:

  նյութ-կապար,ալյումինի, սպիրտ,սնդիկ,պղինձ, նավթ:

  երևույթ-որոտ,ձյունաբուք, լուսաբաց,բուք,ձյան գալը,եռում,ձյունահորմ,կրակոց,ջրհեղեղ:

6.

Գնդակ տշել,վազել

7.լուցկի վառելը,գազ օջախ

8.երգ լսել,խոսել

9.կայծակ

10.երկրի մագնիտ

11.կրակի վառվելը

12

Մեխանիկական

Ջերմային

Ձայնային

Էլեկտրական

Լուսնային

Ցատկել

Գոլոշիացում

Խոսալ

Լույսը վառվելը

Աստղ

Խփել

Արև

13.

Լույսային

Ջերմային

2.Տանը չափաժապավենովչափեք ձեր ճաշասենյակիլայնությունն,երկարությունը և հաշվեք սենյակի մակերեսը:

Երկարությունը նշանակեք  a -տառով,

Լայնությունը՝   b- տառով

Մակերեսը ՝S –տառով

Axb=S

A=4,20

B=3,60

S=15,12

Լաբառատոր Աշխատանք

Հեղուկ ծավալ չափում չափանոթի միջոցով

Աշխատանքի նպատակը,սովորել, չափանոթի միջոցով հեուկի ծավալը և անոթների տարողությունները չեփելը:

Անհրաժեշտ սարքեր և նյութեր.չափանոթ,ջրով լցված բաժակ,ոչ մեծ որվակ և այլ անոթներ:

Աշխատանքի նախատարաստում.Ծավալը դա մարմնի կամ հեղուկի զբաղեցված տեղն է:

Որպես ծավամի չափում միավոր ՄՀ ընդունվել է, այն խորհանարդի ծավալը,որի բոլոր կողմերը 1մետր է 1մ3

11.10

(A-b)÷n=c

100-50=50÷25=2մլ

C1=C:2=1մլ

5×2=10մլ

100+10=110մլ

111մլ<V<109մլ